Vaccinatie tegen het wappievirus – Floris van den Berg
Waarom werkt de intuïtie van gelovigen altijd die kant uit, altijd in het nadeel van de mensen – tegen vaccinaties, tegen onderwijs voor meisjes, tegen geboortebeperking, tegen hygiëne, tegen emancipatie – waarom is dat niet omgekeerd? - Rudy Kousbroek
‘Pandemie of plandemie, hoe sta jij erin?’, zo vroeg een verder alleszins normale kennis mij. Een vriend mailt mij de URL van een website waarop 58 Duitse medici bezwaar maken tegen coronavaccinatie en vraagt mij wat ik daarvan vind. Twee vrienden hebben zich niet laten vaccineren. Een vriend – die gek is op theater en cultuur, maar nu nergens heen mag – vult zijn tijd met demonstraties tegen de coronamaatregelen die voor hem uitjes zijn waar hij gelijkgestemden treft. Overal ziet hij bevestiging van het complot van de overheid om een totalitair regime te installeren. Weer een andere vriend, zonder enige relevante achtergrondkennis, schrijft opeens essays waaruit blijkt dat hij sceptisch staat tegenover de coronamaatregelen. En een collega roept dat we maar gewoon allemaal corona moeten krijgen en dat we er dan wel vanaf zijn.
Het besmettelijke wappievirus waart rond en tast het uithoudingsvermogen om rationeel te blijven van weldenkende mensen aan. Het virus komt angstaanjagend dichtbij. Ik ben net zo bang voor dit wappievirus dat de rationaliteit ondermijnt, als voor corona. Ik ben in ieder geval blij met mijn drie vaccinaties. Ik ben blij met de medische wetenschap die razendsnel vaccins heeft ontwikkeld, en met een effectieve organisatie van de volksgezondheid die de vaccinatie van de bevolking heeft geregeld. Ja, het kan altijd beter. Maar wie kijkt naar de geschiedenis van pandemieën en hoe die de mensheid hebben geteisterd mag blij zijn in deze tijd te leven. Emotioneel raakt het me wanneer mensen die ik hoog acht, van het pad van de rede afraken. Het is alsof, wanneer je een interessant gesprek met iemand hebt, je gesprekspartner je opeens vraagt naar jouw sterrenbeeld om te bepalen hoe het met je gaat. Ik krijg dan kortsluiting in mijn hoofd. Ik kan die persoon dan onmogelijk nog serieus nemen. Maar ik weet ook dat mensen vaak vaten vol tegenstrijdigheden zijn. Filosofie is, idealiter, het streven naar het uitbannen van tegenstrijdigheden, zowel in opvattingen als tussen opvattingen en handelingen (zoals iemand die zegt van dieren te houden, maar deze ook verorbert).
Goed, dan de plandemie. Degene die dat aan mij vroeg is een topsporter die ontzettend bezig is met haar gezondheid. Zo iemand die meent door een goede gezondheid immuun te zijn voor om het even welke ziekte of aandoening. Door een goede gezondheid neemt het risico op tal van ziektes natuurlijk af. Maar je kunt niet alles uitbannen. Ook gezonde mensen kunnen kanker krijgen. Ook gezonde mensen kunnen corona krijgen. Misschien worden ze er niet heel ziek van (hoewel ook gezonde mensen ernstig ziek kunnen worden van corona), maar ze kunnen wel anderen besmetten. (Dit geldt alleen voor corona en niet voor kanker). Deze sportvrouw is blijkbaar van mening dat corona een complot is, een geplande pandemie, oftewel een plandemie. Complotdenkers menen dat de plandemie bedoeld is om de vrijheid van het individu te beteugelen en om een totalitaire overheid te implementeren. Hoe dat precies in zijn werk gaat en wie die overheid dan precies is, is vaag. Wappies menen dat het World Economic Forum met econoom Klaus Schwab de kwade genius is. Het is verbazingwekkend hoe je je door te klikken op links en video’s op internet kunt laten meeslepen in complottheorieën en dan kunt blijven denken dat jij juist degene bent die het bij het juiste eind heeft. Het ergst vind ik dat twee vrienden, bij wie het wappievirus knaagt aan hun rationaliteit, beweren dat ik hen met mijn nadruk op autonoom en kritisch denken heb aangezet tot deze dwaalweg. Ik vind dat een didactisch falen mijnerzijds. Zelfstandig proberen te denken is helaas geen garantie voor kritisch denken. Zelf denken is niet noodzakelijk kritisch denken.
Liberale vrijdenker David Van Turnhout stuitte op discussiefora op tegenwerpingen van viruswappies en besloot zich in de geschiedenis van remedies voor besmettelijke ziektes te verdiepen teneinde tegenwicht te kunnen bieden aan de wappies. Het is echter vele malen eenvoudiger om twijfel te zaaien door ergens vraagtekens bij te plaatsen dan om precies uit te zoeken hoe het zit. De verenigingen van sceptici (zoals Skepsis) en antikwakzalverijverenigingen doen precies dat laatste: uitzoeken waarom wappieclaims geen hout snijden. Ik blijf ‘wappies’ zeggen omdat ik mij mateloos erger aan de arrogantie en onverantwoordelijkheid van al die lui die menen het beter te weten dan de consensus onder medisch specialisten. Wappies moeten zich schamen, ze overschatten hun eigen kritische denkvermogen schromelijk.
‘De medische vooruitgang van de afgelopen honderdvijftig jaar had ons doen vergeten hoe bedreigend virussen kunnen zijn.’ (p 9) Dat schrijft Van Turnhout in de proloog van zijn boek Hoe koeien mensen redden. De eeuwige zoektocht van de mens naar remedies[1] (2021). Wij meenden onschendbaar te zijn geworden voor besmettelijke ziektes. We dachten dat een pandemie iets uit het verleden was. Het succes van wetenschap en technologie maakte ons vatbaar voor hybris, overmoed. We meenden dat we alles onder controle hebben. Dat we, als er zich al een probleem voordeed, dat met meer technologie kunnen oplossen – en voor een deel is dat ook zo. Maar de mens en de mensheid blijven kwetsbaar, kwetsbaar voor pandemieën en kwetsbaar voor natuurgeweld. En dat natuurgeweld gaat toenemen door ons gedrag: het uitstoten van broeikasgassen. We weten dat wel, maar toch doen we er niets aan (behalve praten).
Ook is duidelijk wat de ideale omstandigheden voor een pandemie zijn: veel mensen, veel interactie tussen mensen (reizen), veel mens-dierinteractie met een risico op zoönosen, een risico dat zich vooral voordoet in de intensieve veehouderij. En toch neemt de wereldbevolking toe, evenals het aantal reisbewegingen en de mondiale intensieve veehouderij. In de antieke filosofie was dit probleem al bekend: dat mensen iets doen waarvan ze weten dat het stom is, waarvan ze weten dat het slecht voor hen is. Akrasia is het Griekse woord hiervoor. De mensheid als geheel leidt onder akrasia, oftewel stupiditeit. Gek genoeg hangt akrasia niet samen met intelligentie: er zijn legio intelligente mensen die stomme dingen doen of idiote ideeën koesteren. Denk aan theologen, vleeseters en mensen, die ondanks alle kennis over klimaatverandering, menen hun vliegreis te kunnen rechtvaardigen.
Het is een zijsprong, maar het moet mij van het hart: mijn zoon zit op een prestigieus gymnasium dat inzet op uitblinken en waar veel kinderen uit de gegoede burgerij zitten. Mijn zoon is zo ongeveer de enige vegetariër, er wordt door de leerlingen en hun ouders gevlogen alsof hun leven ervan afhangt en het hebben van meerdere auto’s per gezin is geen uitzondering. Hoe kan het dat zoveel stupiditeit en morele achterlijkheid is samengebald in zo’n eliteschool? Natuurlijk, elders is het niet beter. Maar ik erger mij aan het ontbreken van het verband tussen enerzijds intelligentie en toegang tot kennis en anderzijds bewust zijn van de problemen in de wereld, rationaliteit en ethisch handelen. En ja, het zijn vaak aardige mensen. Aardigheid is, ik schrijf het vaker, een schromelijk overschatte deugd die juist veel onzin en immoraliteit toedekt.
Van Turnhout doet verslag van de medische en morele vooruitgang van de mensheid. Ondanks de samengebalde stupiditeit van conservatieve krachten als religie en bijgeloof is het de mensheid met veel moeite gelukt, zich te ontworstelen aan een deel van de ellende en pijn die voortkomen uit de aanvallen van virussen en bacteriën op onze gezondheid. Van Turnhout was geen expert op medisch of wetenschapshistorisch gebied voordat hij aan zijn studie voor dit boek begon. Hij heeft zich door de relevante wetenschapshistorische literatuur heen gewerkt en geeft een overzicht daarvan in heldere taal en in een vlot lopend betoog. Het is goed om te beseffen dat een niet-deskundige prima in staat is om wetenschappelijke literatuur samen te vatten en binnen de kaders van de wetenschap te blijven. Maar wanneer een niet-deskundige een werk schrijft (om het even over welk onderwerp het gaat) dat indruist tegen de wetenschap, geen enkele reden is om het serieus te nemen: pas als er wetenschappelijk bewijs voor is en er wetenschappelijke consensus over is, is het rationeel om iets als kennis te aanvaarden.
Microbiologische misère, zoals Van Turnhout het noemt, hoort bij de mens, pas in de laatste pakweg 150 jaar heeft de mens (soms) enigszins greep op besmettelijke ziektes, zowel door preventie (betere hygiëne en vaccinaties) als door remedies en medische zorg (bijvoorbeeld met beademingsapparatuur in het geval van corona). Wat een zegen om te leven ten tijde van de moderne medische wetenschap. Aderlating, waarbij er bloed werd afgetapt, is eeuwenlang een veel voorkomende medische handeling geweest waarbij het voorkwam dat de patiënt doodbloedde. Tot diep in de 19de eeuw werd aderlaten gedoceerd. Ruim 700 jaar is deze medische praktijk beoefend. Een andere ‘remedie’ tegen besmettelijke ziektes was het aanwijzen en vermoorden van zondebokken. Van Turnhout schrijft: ‘De middeleeuwse samenleving vond met andere woorden geen andere oplossing voor het grootste medische probleem uit de geschiedenis [pandemieën], dan het vermoorden van Joden en het laten doodbloeden van de zieken.’ (p. 26). Toen George Washington een keelonsteking had opgelopen bestond de behandeling uit het aftappen van 3,75 liter bloed. Ook dat liep fataal af.
Van Turnhout beschrijft de geschiedenis van de strijd tegen besmettelijke ziektes zoals pest en cholera die de mensheid millennia lang hebben geteisterd en waar geen kruid tegen gewassen was. De wetenschappelijke geneeskunde is pas ongelofelijk jong en is ontstaan ondanks de actieve tegenwerking van mensen die een religie aanhangen. Religie heeft de onverbiddelijke gewoonte om altijd de verkeerde kant van de geschiedenis te kiezen. Rudy Kousbroek schreef al: ‘Bij dergelijke vraagstukken is de religieuze intuïtie […] altijd meteen op mars, resoluut en zonder aarzelen, in de richting van de achterlijkheid.’[2] Religie is een molensteen die de mensheid altijd enthousiast meezeult en weigert af te leggen. Iedere nieuwe generatie krijgt die molensteen weer omgelegd. De ontwikkeling van de wetenschappelijke geneeskunde en farmacie had ongelofelijk veel sneller en effectiever kunnen gaan wanneer er niet zoveel tegenwerking vanuit religieuze hoek was geweest. Ook vandaag de dag begrijpen mensen niet waarom een hoge graad van vaccinaties nodig is om een besmettelijke ziekte als corona uit te bannen. Mensen overschatten de gezondheidsrisico’s van vaccinaties en onderschatten de risico’s van ziekte voor zichzelf en voor anderen. De aantrekkingskracht van desinformatie is groot. Mensen doen zeer veel moeite om zichzelf te misleiden – wappies zijn doorgaans de godganse dag bezig met het opsporen van meer disinformatie en graven zich al klikkend dieper in in hun rabbit hole.
Een veelvoorkomende drogreden (waar ik mijzelf ook aan bezondig) is het appel aan rationaliteit (appeal to reason fallacy). Zowel completdenkers als critici beroepen zich erop om kritisch en rationeel te zijn. Vaak beroepen ze zich op de traditie van de Verlichting waarin Kant opriep om zelf je eigen verstand te durven gebruiken (sapere aude) en om alles zelf kritisch te onderzoeken. De tegenstelling is hier rationeel tegenover irrationeel. Beide kampen beweren rationeel te zijn en zien de opponenten als irrationeel. De drogreden is erin gelegen dat het beroep op rationaliteit nog niet betekent dat dit ook zo is. Je zult argumenten moeten aandragen waaruit blijkt dat jouw argumenten rationeel en redelijk zijn en dus dat jij rationeel bent. Het roepen dat jij rationeel bent is helaas niet genoeg.
De vraag die mij bezighoudt bij het lezen van Hoe koeien mensen redden is of dit boek wappies uit hun hol kan trekken of kan voorkomen dat mensen hun rationaliteit vrijwillig aan de wilgen hangen. De kans dat wappies door argumenten worden overtuigd, is klein. Wappie is een virus van de geest dat soms door de tijd in kracht vermindert waardoor mensen weer op het pad van de rede komen. Maar wie eenmaal is aangetast door het virus van de schijnwaarheid heeft grote kans op recidive als de volgende waanwerkelijkheid zich aandient. Richard Brodie schrijf hierover in Virus of the Mind. The New Science of the Mind (2009). Het komt zelden voor dat iemand slechts in één waanidee gelooft. Je kunt er vergif op innemen dat iemand die in astrologie gelooft, nog meer onzin aanhangt.
Je zou denken dat onderwijs het vaccin is tegen stupiditeit, maar helaas is onderwijs dikwijls juist een vorm van het inprenten van stupiditeit, veelal in de vorm van religie. Onderwijs zou idealiter moeten gaan over het leren van kritisch denken en het opdoen van zo goed mogelijke kennis. Filosoof Johan Braeckman benadrukt dat het overbrengen van aantoonbaar valse informatie (zoals religieuze kennisclaims) onethisch is: ‘Het is immoreel om mensen te misleiden, zeker als dat moedwillige gebeurt.’[3] Kritisch denken omvat tevens het leren inzien van jouw eigen beperkingen, bijvoorbeeld dat het niet waarschijnlijk is dat jij het na een avondje YouTube-filmpjes kijken beter weet dan de wetenschappelijke experts. Een gevoel dat een filmpje of iets dergelijks op jou overtuigend overkomt, hoeft niet te betekenen dat het kwalitatief goed is. Vergelijk het met een goocheltruc: je kunt er nog zo met je neus bovenop zitten en toch kun je niet verklaren wat je ziet gebeuren, zodat het lijkt alsof het magie is, terwijl je weet dat het niet zo is. Die terughoudendheid die mensen hebben (of zouden moeten hebben) bij het kijken naar een goochelaar, zouden zij ook moeten hebben bij het kijken naar video’s met kennisclaims die van de wetenschappelijke consensus afwijken. Maar mensen krijgen een stuk (des)informatie, vaak doorgestuurd door een kennis ‒ wat een stimulans is om ernaar te kijken ‒ en beoordelen die informatie alleen aan de hand van hun (beperkte) kennis, zonder onderzoek te doen. Neem de filmpjes van mensen die claimen dat na vaccinatie hun arm magnetisch is waardoor een sleutel op hun bovenarm blijft plakken – zo lijkt het op het filmpje. Alsof dit een betrouwbare bron is van kennis.
Van Turnhout verhaalt over onderzoekers die de mensheid hebben genezen van tal van besmettelijke ziektes. Geneeskunde staat niet alleen, maar hangt samen met tal van andere wetenschappen en innovaties in de biologie, farmacie, scheikunde, ziekenzorg, volksgezondheid et cetera. Verontrustend is het om te lezen dat met de morele blik van nu een groot deel van het onderzoek uit het verleden immoreel is: er werden mensen aan tests onderworpen ook al was er een (onbekend) risico, lang niet altijd was die deelname vrijwillig. Van Turnhout schrijft: ‘[…] het valt al zeker niet te ontkennen dat het moeizame pad naar genezing zelf ontelbare slachtoffers heeft geëist.’ (p. 232) Er ging ook geregeld wat mis waardoor de geneeskunde juist extra leed bracht in plaats van verlichting. Geneeskunde en farmacie leunden (en leunen) ook op experimenten op proefdieren, die onvrijwillig aan tests werden onderworpen, dikwijls zonder enige bekommernis om hun welzijn. Er zijn de afgelopen eeuw wel dierenwelzijnswetten gekomen, maar dierproeven vinden mondiaal nog steeds op grote schaal plaats. Toch zou het stom zijn om kennis te verwerpen die op onethische wijze is verkregen. Het is echter wél zaak om in de huidige wetenschap hoge morele standaarden te hanteren die een beperking opleggen aan mens- en dierproeven.
Naast het inzetten op het vinden van vaccins en het opzetten van grootschalige vaccinatieprogramma’s is het belangrijk om in te zetten op structurele preventie om de kans op toekomstige pandemieën te verkleinen. Dit zijn enkele suggesties: 1) goed onderwijs dat mensen begrip bijbrengt van a) wetenschap, b) kritisch denken, c) pandemieën, en d) het belang van vaccinaties. 2) het drastisch verminderen van ongezonde mens-dier relaties door het afschaffen van de veeteelt en overstappen op een plantaardig dieet, 3) het pogen de populatieomvang te verminderen, 4) het drastisch beperken van reisbewegingen, met name vliegen (ook nog vanwege de klimaatcrisis). De kans dat deze voorgestelde strategieën wereldwijd worden geïmplementeerd, is natuurlijk nihil. De kans dat pandemieën de mensheid blijven teisteren is daarom groot. Menselijke stomheid, het onvermogen van mensen om haalbare en logische maatregelen te nemen om groot ongeluk te vermijden, is grenzeloos.
Ik ben nog steeds blij met de kwaliteit van de medische wetenschap in onze huidige tijd. De samenleving worstelt met corona en met het vermogen om verstandig te blijven. Dat lijkt bij meer en meer mensen aan het wankelen te zijn gebracht. Iedereen beroept zich op kritisch denken en eigen onderzoek. En daar gaat het fout. Van Turnhout draagt er met zijn grondig, maar toegankelijk en helder geschreven historisch overzicht in de traditie van de Encyclopedisten toe bij om door middel van wetenschappelijke kennis de wereld te verlichten en mensen het pad van de rede te wijzen. De hoeveelheid desinformatie die dagelijks via internet op ons afkomt is echter zo groot en zo aanlokkelijk een old school boek daar niet veel tegenwicht aan kan bieden.
Als mensheid hebben we de geweldige vondst van de wetenschappelijke methode om kennis te vergaren, maar niet de mentale kracht om te leven binnen de lijntjes van de ratio. Er is van alles wat ons uit koers kan brengen. Er wordt door communicatiedeskundigen op gewezen dat het niet verstandig is om wappies wappies te noemen, omdat je altijd moet zorgen om met hen in gesprek te blijven. Prima, ga je gang, maar mij lukt dat niet. Met mijn wappie vrienden en kennissen praten we gewoon niet meer over deze onderwerpen. Het is ruzie of zwijgen. Ik heb het geduld niet om zoveel stupiditeit te kunnen verdragen en altijd maar weer te moeten uitleggen. Ik word omringd door wappies en andere idioten – al is het gelukkig Het ontbreken van algehele rationaliteit is een bittere pil die mijn vertrouwen in de mensheid ernstig heeft ondergraven.
Of ik een laatste woord heb voor de wappies? Lees Hoe koeien mensen redden, stop met surfen, laat je vaccineren en ga wandelen. En een laatste woord aan allen: stop met vliegen en go vegan <3.
Floris van den Berg
De auteur is filosoof
[1] De tweede druk heeft een nieuwe, meer aansprekende, ondertitel gekregen: Van pokken tot corona.
[2] Rudy Kousbroek, Hoger honing, 1997, p. 52.
[3] Dirk Verhofstadt in gesprek met Johan Braeckman, Een zoektocht naar menselijkheid. Deel 1 (2021), p, 311.
