De onzichtbare maat - Andreas Kinneging

‘Europese Traditie’ versus ‘Moderniteit’

Kinneging geeft in zijn naar eigen zeggen wetenschappelijke boek hoog op van een vijfentwintighonderd jaar oude ‘Europese Traditie’, te weten een “door de Antieken gevormd Christendom” [1]. Symbool voor deze traditie staan ‘Athene’ en ‘Jeruzalem’, waarbij Athene staat voor de Griekse letteren en filosofie, en dan met name Plato en Aristoteles die volgens hem boven alle Griekse schrijvers uittorenen [2]. Jeruzalem staat voor het Christendom, oftewel de Bijbelse traditie waarin leven en sterven van Christus centraal staan met Augustinus en Thomas van Aquino als belangrijkste auteurs. Kinneging zet zich in dit verband flink af tegen de Verlichting. Samen met de Romantiek (die zich eigenstandig ook al afzette tegen de Verlichting) zouden deze historische perioden aldus Kinneging aangespoord hebben tot de grenzeloosheid, decadentie en het hedonisme van de ‘Moderniteit’. De belangrijkste denkers van de Verlichting, met vrijheid en gelijkheid als belangrijkste idealen (idealen die dus tot genoemde ontsporingen zouden leiden), zijn volgens Kinneging Descartes en Hobbes.

Tegenover de Verlichting en Romantiek verdedigt Kinneging een door de Bijbelse God gelegitimeerd moreel absolutisme waarbinnen een ‘natuurlijke’ hiërarchie tussen mensen bepaalt wat de (onzichtbare!) maat is voor het ‘ware, goede en schone’. Om deze reden is de mens volgens Kinneging gehouden aan beknottingen van zijn vrijheid. Afwijkingen van deze enig ware weg zou de chaos verklaren zoals we die nu zien. De term ‘onzichtbare maat’ verwijst in dit verband naar het traditionele natuurrecht, bij uitstek het domein van theologie en filosofische speculatie. Niettegenstaande zijn christelijke voorkeuren ziet Kinneging de islam als een bondgenoot tegen de ‘Moderniteit’. In aanvulling op zijn boek laat hij in een recent interview weten dat “in de islam en in de islamitische wereld veel goede dingen zitten. Het begrip gemeenschap en de zorg voor elkaar leven daar echt, dat begint al in de boezem van de familie. Dat vind ik navolgenswaardig” [3].

Op het einde van zijn boek gaat de auteur nog in op de historiciteit van Jezus Christus en komt tot de conclusie dat daar op basis van de bestaande bronnen weinig over valt te zeggen. Mocht Hij (met een hoofdletter!) niet hebben bestaan dan verandert dat volgens Kinneging niets aan de boodschap van zonde en liefde.

Geschiedvervalsing

Kinneging laat echter onbesproken dat er in de Griekse filosofie (en de Oudheid in het algemeen) naast de idealistische stroming (Plato cs.) ook een sterke materialistische stroming was. Met de komst van het christendom is veel van de materialistische filosofie verloren gegaan [4]. Bedenk dat van Plato’s grote concurrent, de materialistische filosoof Democritus (ca. 460 - ca. 370) - die volgens de overlevering zeer productief moet zijn geweest - geen enkel werk is overgeleverd (behalve een sterk gehavende versie van zijn atoomtheorie) en van Epicurus maar enkele fragmenten. En slechts bij toeval werd De Rerum Natura van Lucretius in 1417 herontdekt. Daartegenover staat dat het werk van de idealistische filosoof Plato vernietiging bespaard bleef en blijkbaar wèl binnen het christelijke wereldbeeld kon worden ingepast (Nietzsche: “Christendom is platonisme voor het gewone volk”).

Toen het christendom in de vierde eeuw vaste voet aan de grond kreeg binnen het Romeinse Rijk werden niet alleen ontelbare manuscripten vernietigd maar ook talloze ‘heidense’ tempels en beelden alsmede de befaamde bibliotheek van Alexandrië [5]. De komst van het christendom en de daarmee gepaard gaande miskenning van de cultuur van de oude Grieken (met uitzondering van de elementen die in het christendom konden worden gepast) luidden bovendien het begin in van een eeuwenlange stilstand van natuurkundig onderzoek. Pas nadat de waarde van het Griekse erfgoed tijdens de Renaissance opnieuw werd onderkend, kwam de weg vrij voor de wetenschappelijke revolutie van de zeventiende eeuw [6]. Kennelijk betreurt Kinneging de weterschappelijk doorbraak die begon met Galileo Galilei, Johannes Kepler en Francis Bacon en die uitmondde in het magistrale sluitstuk van de fysicus en wiskundige Isaac Newton.

Gezien het bovenstaande kan Kinneging’s ‘Traditie’ als een vorm van geschiedvervalsing worden gezien. Immers, de komst van het christendom betekende op de eerste plaats een breuk met de Klassieken.

Eéndimensionale visie op de Verlichting

De Verlichting is een periode met een breed scala aan denkers die zeer uiteenlopende opvattingen huldigden. Kinneging reduceert de Verlichting wel op zeer simplistische wijze door Hobbes en Descartes als de belangrijkste verlichtingsdenkers aan te wijzen en het streven naar maximale bevrediging van zoveel mogelijk begeertes tot centrale doelstelling van die Verlichting te bestempelen. Volgens Kinneging propageert de Verlichting een mensbeeld waarbij de (instrumentele) Rede ondergeschikt is aan de menselijke wil en ten dienste staat van de maximale behoeftebevrediging waarmee de mens de facto een slaaf is van zijn begeertes. Op deze stellingname valt een en ander af te dingen. Volgens de Verlichtingfilosoof Spinoza zou de mens door te leven volgens het voorschrift van de Rede een optimale gemoedsrust kunnen bereiken en zich kunnen bevrijden uit de gevangenis van zijn emotionele aandoeningen om aldus te kunnen komen tot een waarlijke vrijheid [7].

Spinoza wijst genotsbeleving niet af maar meent dat dit juist, mits met mate, kan bijdragen aan het goede leven Kortom, Spinoza bepleit een filosofie die tracht te voorkomen dat de mens een slaaf wordt van zijn begeertes. En het is precies deze Spinoza die door vermaarde historicus Jonathan Israel wordt aangewezen als één van de centrale figuren van de Verlichting. Het klopt dat Spinoza invloeden van Hobbes en Descartes heeft ondergaan. Echter, waar Hobbes in zijn klassieke werk Leviathan (1651) een absolutistische monarchie voorstond, bepleitte Spinoza in zijn Theologisch-politiek traktaat (1670) een democratisch staatsbestel [8] [9]. En daar waar Descartes met zijn dualisme nog een opening bood voor christelijke dogma’s (God zou kunnen bemiddelen tussen de twee substanties lichaam en geest), stond Spinoza’s monisme daar compromisloos tegenover [10].  

Van belang in dit kader is het vruchtbare onderscheid dat Jonathan Israel maakt tussen de Radicale Verlichting (met Spinoza als grondlegger) en de Gematigde Verlichting die het christendom spaarde [11]. Kinneging lijkt niet goed op de hoogte zijn van het werk van Israel. En hij lijkt zijn pijlen vooral te richten op de Gematigde Verlichting - en het bijbehorende mensbeeld van de rationele beslisser - zonder zich daar bewust van te zijn. Sterker nog, Kinneging stelt dat Spinoza’s holistische substantieleer haaks staat op het verlichtingsdenken. Frappant, want Spinoza’s radicale, monistische filosofie ontkent juist het bovennatuurlijke, en dat is nu precies waar de christelijke dogma’s op zijn gevestigd.

Spinoza’s tegenpool Immanuel Kant wordt door Kinneging eveneens niet als een (volwaardig) Verlichtingsdenker beschouwd. Kant voert volgens Kinneging samen met Rousseau een tweefronten oorlog, enerzijds tegen de Europese traditie, anderzijds tegen het materialistische en utilitaristische verlichtingsdenken. Tegenover deze visie staat de opvatting dat Kant juist één van de belangrijkste vertegenwoordigers is van de Gematigde (christelijke) Verlichting. Kant’s moraaltheorie vereist immers dat we in overeenstemming met het christendom moeten geloven in de vrijheid van de wil, God en een onsterfelijke ziel. Derhalve is zijn moraaltheorie gebaseerd op iets dat we niet kunnen kennen maar wel moeten geloven. Een onzichtbare maat als het ware, die Kant bovendien wist te combineren met zijn credo van de absolute Rede [12].

Jeruzalem als symbool voor christendom. Waarom niet Rome?

Kinneging’s keuze voor Jeruzalem, de hoofdstad van de joden, als symbool voor het christendom is enigszins problematisch te noemen. Het christendom is immers gedurende een proces van enkele honderden jaren in het Romeinse Rijk (en dan met name buiten het door de Romeinen bezette Judea) tot wasdom gekomen waarbij het hoofd van de kerk zijn zetel te Rome kreeg. Weliswaar komt het christendom voort uit het jodendom. Tegelijkertijd is er de nodige Romeinse Jodenhaat het christendom ingeslopen. Bedenk dat Jeruzalem in het jaar 70 aan het einde van de Joodse Oorlog (66-70) door de Romeinen in as werd gelegd. Volgens de Brandon these - niet onomstreden - gaf de Joodse Oorlog zelfs de beslissende aanstoot tot het ontstaan van het pro-Romeinse christendom met zijn anti-Joodse theologie [13]. Al met al ligt Rome als symbool van het christendom meer voor de hand [14].

Ten slotte mag naast ‘Athene’, ‘Alexandrië’ als symbool van het Griekse denken niet onvermeld blijven [15]. Het was immers de Alexandrijnse natuur- en wiskundekennis (Euclides, Archimedes c.s.) die na duizend jaar christelijke verwaarlozing weer door Kepler en Galilei in ere werden hersteld.

Conclusie

Kinneging betoont zich in zijn boek meer een christelijke theoloog dan een filosoof met een wetenschappelijk verantwoord wereldbeeld. De scheiding van filosofie en theologie die Spinoza driehonderdvijftig jaar geleden in zijn Theologisch-politiek traktaat reeds bepleitte lijkt in Nederland domineesland nog steeds niet consequent te zijn doorgevoerd.

Recensie door David Bakker & Fred Neerhoff

David Bakker is zelfstandig gevestigd financieel specialist en publicist (zie: www.davidbakker.eu). Hij bereidt momenteel een promotieonderzoek voor naar het politieke en natuurrechtelijke denken bij de verlichtingsfilosofen Hobbes, Locke, Spinoza, Hume, Smith, Montesquieu, Rousseau en d’Holbach. 

Fred Neerhoff is een gepromoveerd elektrotechnisch ingenieur en toegepast wiskundige/publicist. Voor meer info zie: www.fredneerhoff.nl.

Referenties
[1] A. Kinneging, De onzichtbare maat. Archeologie van goed en kwaad, Promotheus, 2020.
[2] Zie ook: L. Strauss, ‘Jerusalem and Athens: Some Introductory Reflections’, Commentary 43 (1967), URL: https://www.commentary.org/articles/leo-strauss/jerusalem-and-athens-some-introductory-reflections/.
[3] W. Duk, ‘Andreas Kinneging: ’Thierry heeft het grandioos verpest’’, De Telegraaf, 3 april 2021, URL: https://www.telegraaf.nl/nieuws/1848791506/andreas-kinneging-thierry-heeft-het-grandioos-verpest.
[4] M. Onfray, Antieke wijsgeren. Tegengeschiedenis van de filosofie, Mets & Schilts, 2007.

[5] C. Nixey, Eeuwen van duisternis. De christelijke vernietiging van de klassieke cultuur, Hollands Diep, 2017.

[6] F. Cohen, De herschepping van de wereld. Het ontstaan van de moderne natuurwetenschap verklaard, Uitgeverij Bert Bakker, 2007.

[7] B. Spinoza, Ethica, Wereldbibliotheek, 2009.

[8] Th. Hobbes, Leviathan, Boom, 2010.

[9] B. Spinoza, Theologisch-politiek traktaat, Wereldbibliotheek, 1997.

[10] F. Neerhoff & D. Bakker, ‘Spinoza als ultieme vrijdenker’, Liberales, 12 december 2020, URL: https://www.liberales.be/teksten/2020/12/12/spinoza-als-ultieme-vrijdenker-fred-neerhoff-en-david-bakker.
[11] J.I. Israel, Radicale Verlichting. Hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden, Van Wijnen, 2001.

[12] We schreven uitgebreider over de Verlichting en Kant in Neerhoff & Bakker 2020.

[13] S.G.F. Brandon, Jesus and the Zealots, Manchester University Press, 1967.

[14] Het christendom wordt ook wel gezien als een synthese van ‘Athene’ en ‘Jeruzalem’ (Vgl. E. Meijering, Geschiedenis van het vroege Christendom, Balans, 2004). In deze visie kan ‘Rome’ als uitkomst van deze synthese worden gezien.

[15] Cohen 2007.