Future Shocked - Johan Van Schaeren

Sommige auteurs kiezen ervoor een boek te schrijven, anderen maken liever een documentaire. Johan Van Schaeren (1972) deed het tweede en maakte met Future Shocked (2021) een zeer verdienstelijk portret van het hedendaagse morele landschap, een tijdsgewricht geprangd tussen conservatieve ‘boomers’ en progressieve ‘wokers’.

De titel Future Shocked, verwijst naar het utopische boek Future Shock uit 1970 van Alvin Toffler, waarin de snelheid van verandering betreurd wordt maar waar toch met veel vertrouwen naar de toekomst werd gekeken. Dat is in deze documentaire minder het geval, de toon is licht alarmistisch, of dat terecht is laten we aan de kijker over.

Het hoofdthema is morele verandering en de noodzaak die men voelt om hierin mee te gaan, dan wel er zich tegen te verzetten. De regisseur – die zich in deze documentaire toont als een Belgische lightversie van Adam Curtis, de Engelse documentairemaker met cultstatus – begint met een anekdote uit zijn persoonlijk leven. Hij stookte tot voor kort graag vuurtje in de tuin om er met wat vrienden rond te verbroederen en te filosoferen. Plots werd hij er attent op gemaakt dat kampvuurtje stoken in deze tijden eigenlijk ‘not done’ meer is, dat een paar uurtjes vuurtje stoken evenveel fijnstof de lucht injaagt als 1100 kilometer autorijden. Dat bracht hem aan het denken. Moeten wij veranderen, moeten ons moreel kompas anders richten? Zo ja, op welke gebieden moeten wij dat doen? Moeten wij ‘wit’ gaan zeggen of mogen wij de term ‘blank’ nog gebruiken? Mogen wij nog lachen met de ‘fat-shaming’ episodes van Friends die wij amper tien jaar geleden nog zo grappig vonden? En welke positie moeten we innemen in het Zwarte Piet debat? Worden wij tegenwoordig niet veel meer dan vroeger met dat soort netelige standpuntvragen geconfronteerd?

Dat we weldegelijk door de jaren heen veranderd zijn en dat een aantal aangelegenheden die we vroeger vanzelfsprekend vonden, nu onze haren ten berge doen rijzen, bewijst Van Schaeren aan de hand van efemeer beeldmateriaal uit Vlaamse archieven. Zo is er het zeer vermakelijke zwart-wit reclamefilmpje van North State sigaret waarin een cabaretzanger vrolijk op de tonen van "Happy Days Are Here Again" kweelt hoe je dankzij de North State sigaret wel honderd jaar kan worden:

“Met de North State sigaret, beleeft men steeds de grootste pret,

Worden zorg en leed opzij gezet

Ieder die van roken houdt

Die raakt alras ermee vertrouwd

En hij wordt wel honderd jaren oud, met de North State sigaret."

Wie ergens midden jaren vijftig geboren werd, herinnert zich vast nog wel hoe sommige leerkrachten in de les sigaretten uitdeelden om hun leerlingen het roken aan te leren en ook Eddy Merckx maakte toen reclame voor sigaretten; er is dus wel wat veranderd.

De rode draad in Future Shocked zijn interviews met moraalfilosofen Patrick Loobuyck, Tinneke Beeckman en Katleen Gabriels; socioloog Walter Weyns; en de psychologen Herman Konings en Tom de Bruyne. De documentaire is verdeeld in een viertal hoofdstukken, zo is er een hoofdstuk over hoe techniek bijgedragen heeft tot morele verandering. Een eigenaardigheid: de contraceptiepil wordt niet vermeld.

De muziek is efficiënt en met smaak gekozen, wij meenden zelfs “manimeme” van Walter Verdin te herkennen, ook hierin toont de regisseur zich als een moderne documentairemaker.

De geïnterviewden zeggen rake dingen. Walter Weyns is heel kritisch voor de woke-beweging maar dat zijn Beeckman en Gabriels ook. Dat is het prettige aan dit project, er wordt niet met het vingertje gezwaaid, geen marsrichting gedicteerd, er worden meer vragen gesteld dan antwoorden gegeven en gaandeweg maak je kennis met hedendaagse issues zoals de strijd tussen cancelcultuur en vrije meningsuiting, de fenomenen deugdpronken, call-out culture, pretbedervers, micro-agressies en de versnelling van een wereld die het heeft over ‘powernaps’, ‘fastfood’ en ‘speeddating’.

Zoals in de meeste recente werken over ethische kwesties wordt ook hier naar de Schotse filosoof David Hume verwezen die reeds in de 18de eeuw met veel aplomb stelde dat mensen irrationele wezens zijn die hun rationaliteit gebruiken om hun irrationele keuzes te rechtvaardigen, en niet andersom. Zowel Loobuyck als Beeckman vermelden het fundamenteel eenzame lot van de hedendaagse mens die niet langer in God gelooft, zelf zijn weg moet kiezen en daarbij behoorlijk wat last ondervindt. Het doet ons denken aan Durkheims beroemde dictum over anomie en dat is niet zo verwonderlijk want dat dictum werd vooral bekend door Jonathan Haidt alomtegenwoordige boek The righteous mind (eerder gerecenseerd op Liberales). En ja hoor, ook in deze documentaire komt Haidt aan bod.

Soms mocht wat ons betreft de helikopter nog net iets hoger vliegen. Als het over ‘MeToo’ gaat, mag er best vermeld worden dat zowel pedofilie als incest gedurende duizenden jaren gedoogd werd, dat de noties zelfs niet eens bestonden.

“Er komen andere tijden,” zong Boudewijn de Groot, en ze zijn gekomen. We krijgen beelden te zien van protesten tijdens Miss België die de uitbuiting van de vrouwen aanklaagden en men kan vaststellen dat ondertussen missverkiezingen hun beste tijd gehad hebben. We zien stukjes uit The unchained goddess, een vroege film die waarschuwde voor de opwarming van de aarde, we krijgen beelden van het autosalon dat met kartonnen protestborden ‘leugensalon’ genoemd wordt, en we zien fragmenten van een jong meisje dat een aula oproept ‘micro-aggressions are real’ te scanderen.

Het leerrijkste stuk is misschien wel Walter Weyns die zegt dat echt moreel handelen uit perplexiteit ontstaat, vanuit een dilemma. Dat morele keuzes maken niet gemakkelijk is, geen kwestie van een duidelijke lijn te zien die de geschiedenis netjes in twee verdeelt om vervolgens vlotjes te springen om aan de juiste kant te gaan staan, en dan vol leedvermaak lachend naar de andere kant te wijzen met de woorden: ‘jullie staan aan de verkeerde kant.’ Nee, moreel handelen is vaak kiezen uit twee onvoordelige mogelijkheden, kiezen tussen pest en cholera, bewust zijn dat bij elke beslissing ook verloren wordt, weten dat kiezen vaak verliezen is. Dat is de nagel op de kop, vooral in het hedendaagse politieke landschap waar een keuze voor een groen gedachtegoed in een pakketje komt met een opoffering van de neutraliteit achter het loket, om maar een voorbeeld te noemen; en dat kiezen voor een vrijheidslievende partij soms gepaard gaat met steun voor salariswagens, om een ander voorbeeld aan te halen.

Maar goed, wij begrijpen dat dat soort aspecten niet aan bod konden komen en zijn van mening dat Johan Van Schaeren met Future Shocked een meer dan behoorlijke documentaire heeft afgeleverd waarvan de houdbaarheidsdatum de komende jaren niet snel verstreken zal zijn.

Future Shocked, maatschappelijke veranderingen en de nieuwe moraal (2021) werd voor het eerst getoond op Docville en doet nu de ronde langs de alternatieve filmhuizen.

Recensie door Jan-Willem Geerinck

Kernlid Liberales