België en zijn koningen. Van macht naar invloed - Mark van den Wijngaert

Dit uiterst aangenaam leesbaar boek neemt ons mee door de geschiedenis van onze vaderlandse dynastie.  Voor elk van de zeven vorsten die ons land sinds zijn ontstaan heeft gekend, wordt er eerst een bondige levensloop geschetst, om vervolgens stil te staan bij de politieke betekenis die elk van die vorsten tijdens zijn bewind heeft gehad.

In de respectieve delen over de levensloop, leren we in feite niet veel bij: immers over bijna elk van deze vorsten heeft de auteur reeds een afzonderlijk, (nog) meer gedetailleerd boek geschreven. Maar het is wel nuttig als aanloop naar de stukken over de politieke rol die deze koningen effectief hebben, of hebben getracht te spelen.

Zo zien we dat Leopold I – nog sterk doordrongen van de opvattingen uit het Ancien Regime – zelfs uitdrukkelijk tegen de bepalingen van de grondwet in zijn eigen weg wilde gaan. Zeker op domeinen als Landsverdediging en Buitenlandse Beleid. Die beide domeinen waren inderdaad uiterst kritisch om deze jonge natie op het internationale toneel een blijvende plaats te bezorgen. De politici van hun kant – die toen nog vaak in verdeelde slagorde optraden, los van gestructureerde politieke partijen zoals we die nu kennen – konden en wilden maar weinig weerwerk bieden.

Onder Leopold II werd dit reeds een ander verhaal met een generatie sterke en visionaire politici. Eenmaal de vorst zijn ‘speeltje’ in Afrika in handen kreeg, verschoof zijn aandacht dan ook grotendeels naar dit buitenlands project en gaf hij, met weliswaar meer dan gezonde tegenzin, de politici de ruimte om hier ten lande hun ding te doen. En als de koppige Leopold II toch zijn zin wilde doorduwen (onder meer inzake een aantal grote, prestigieuze bouwwerken) dan kon hij, zeker op het einde van zijn loopbaan toen Congo Vrijstaat hem fortuinen opleverde, uit eigen middelen de projecten realiseren en de politiek ‘omzeilen’.

Albert I was vooral een oorlogsvorst die, in tegenstelling tot zijn opvolger, toch probeerde samen met zijn regering de oorlog te doorstaan, weliswaar met hem als onbetwiste opperbevelhebber van de troepen. Het prestige dat hij tijdens deze oorlog opbouwde, kon hij jammer genoeg niet lang genoeg verzilveren om blijvend door te wegen op het Belgisch politieke leven na WO I. De onhandige, koppige en wellicht ook slecht omringde Leopold III  was in alle opzichten een ramp voor dit land, met als dieptepunt zijn gedwongen aftreden in 1950, nadat het land communautair reeds hopeloos verdeeld was geraakt door o.m. de Koningskwestie.

Dit was een zware erfenis voor de jonge en totaal niet voorbereide Boudewijn, die dan zeker de eerste tien jaar van zijn bewind nog te veel onder de invloed stond van zijn nukkige vader en al even wraakzuchtige stiefmoeder. Na zijn huwelijk met Fabiola en de fysieke verwijdering van zijn vader uit het Paleis van Laken, ging de vorst behoedzaam meer zijn eigen koers varen, en – mede dankzij zijn lange regeerperiode – groeide hij stilaan uit tot een moreel baken in dit voor het overige erg verdeelde land, met als meest markante daad, zijn ‘veto’ tegen de in het parlement goedgekeurde abortuswet.

Albert II erfde een troon in een verregaand geregionaliseerd en/of gefederaliseerd land, waarin de machtscentra duidelijk verschoven waren naar de regio’s en dus de federale macht en bevoegdheid steeds kleiner werd, en daarmee ook de invloed van de vorst. Daarom ging de focus van de vorst meer naar het economische; als kroonprins was hij lang de beste ‘handelsreiziger’ van België geweest.

Zijn zoon Filip kreeg nog meer dan zijn voorgangers vooral een protocollaire rol en speelde discreet in op gevoelige maatschappelijke thema’s. Ondanks de twijfels die er vooraf waren, blijkt nu toch dat hij zijn rol, weliswaar met minder ‘panache’ dan zijn collega in Nederland, meer dan behoorlijk vervult en nu toch al bijna acht jaar een brokkenloos parcours rijdt.

Bij elk van die zeven vorsten zien we dat er openlijk of meer bedekt kritiek is van de vorst(en) op de besluiteloosheid van de politici; hun gebrek aan wil om het ‘algemeen belang’ na te streven; de dominantie van de politiek partijen met hun strategische en/of kortzichtige tactische spelletjes. Als rode draad door 190 jaar België zien we enerzijds die politieke verdeeldheid – en in sommige periodes zelfs totale versnippering – en anderzijds de zucht naar een sterke leider (lees: de Koning). Waar dat in de negentiend eeuw nog enigszins lukte, verwaterde die rol en werd er door het Hof getracht meer achter de schermen, en dus discreet, dit politiek proces te sturen, of toch op zijn minst als bemiddelende en/of verzoenende factor op te treden.

Jammer dat de auteur, zeker voor de meer recente politieke gebeurtenissen, niet heeft aangetoond in hoeverre het Hof echt het politiek proces in één welbepaalde richting heeft kunnen of durven duwen. Anders geformuleerd: zou met een andere vorst, met een ander karakter en/of temperament, ons politiek landschap er fundamenteel anders hebben uitgezien? Wordt met andere woorden, de rol van de vorst niet overschat?  Zelfs nog een stap verder: stel dat wij een presidentieel regime zouden gehad hebben in dit land, in hoeverre zouden de zaken (totaal) anders verlopen zijn? Uiteraard, dit soort ‘wat als’ vragen zijn moeilijk, zoniet onmogelijk, te beantwoorden, maar hadden toch voeding kunnen geven aan een boeiend debat?  Ook een vergelijking tussen de politiek rol van de Vorstenhuizen in de andere Europese landen had kunnen bijdragen tot leerrijke discussies.

Hoe dan ook een boek dat aanzet om na te denken over de rol van het koningshuis in een moderne, representatieve democratie.

Recensie door Mark Bienstman

Mark van den Wijngaert, België en zijn koningen? Van macht naar invloed, Manteau 2021