Doorstaan vrouwen in Saudi-Arabië de eyeball test van Philip Pettit? - François Levrau

Sinds kort beschikken vrouwen in Saudi-Arabië over meer vrijheid. Nochtans wordt er nog steeds scherpe kritiek geformuleerd op de situatie van de Saudische vrouwen. De auteur duidt die kritiek aan de hand van het werk van Princeton filosoof Philip Pettit.

Vision 2030

Een viertal jaar geleden voerde Mohammed bin Salman, kroonprins van Saudi-Arabië, een aantal hervormingen in zijn land door. Dit hervormingsplan – Vison 2030 – zou Saudi-Arabië minder afhankelijk maken van de olie-inkomsten, het toerisme versterken en vrouwen meer vrijheid verlenen. In de Terzake-uitzending van 27 februari https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/terzake/2020/terzake-d20200227/#autoplay=733&asset=/content/dam/vrt/2020/02/27/terzake-r2020-a0038-depot_WP00167396 werd duidelijk dat Saudi-Arabië inderdaad is veranderd. Als we ons even beperken tot de situatie van vrouwen, dan zien we dat zij zich sinds kort zonder sluier in de publieke ruimte mogen begeven. Vrouwen mogen voortaan ook naar de cinema gaan, met de auto rijden, bepaalde jobs uitoefenen, vanaf 21 jaar een paspoort aanvragen, naar het buitenland reizen (zonder officiële toestemming van een mannelijke voogd) en in de buitenlucht sporten (zo mogen ze bijvoorbeeld fietsen, maar niet overal en altijd, en liefst niet in de buurt van mannen).

Mensenrechten

Op het eerste zicht lijkt de situatie voor de vrouwen verbeterd. Nochtans moet één en ander genuanceerd worden. Zo merkt Rothna Begum (Human Rights Watch) in de Terzake-uitzending op dat de hervormingen eigenlijk het gevolg zijn van lokale activisten eerder dan dat ze werkelijk de uitkomst zijn van een bepaalde weloverwogen en door de staat breed gedragen ‘vrijheidspolitiek’. Sterker nog, de vrouwen die voor de hervormingen rond vrouwenrechten hebben geijverd, werden gearresteerd en gevangengezet. Vreedzaam activisme wordt thans beschouwd als terrorisme en dus zijn de straffen navenant. Die repressie maakt dat de activisten monddood worden gemaakt waardoor het ook onduidelijk is of er nog meer hervormingen zullen komen en hoe lang de huidige hervormingen nog zullen doorgaan. Naar de buitenwereld toe lijkt Saudi-Arabië dus gemoderniseerd en wordt een progressiever beleid gevoerd, maar een blik naar binnen leert dat de vrouwenrechten nog steeds worden geschonden. Zo heeft de Saudische staat eertijds zelf het systeem van voogdij ingevoerd waardoor het vrouwen als tweederangsburgers beschouwt. De recente concessies wegen niet op tegen het feit dat activisme voor vrouwenrechten wordt bestraft. Saudi-Arabië pakt naar de buitenwereld ook graag uit met optredens van internationale sterren als Mariah Carey – deze optredens passen in de promotiecampagne met de achterliggende vraag naar investeringen – maar de eigen vrouwen mogen zich lang niet zo (expliciet) uitdrukken als deze popster. Er is in de publieke sfeer ook nog steeds behoorlijk wat gendersegregatie, waarbij mannen en vrouwen dus gescheiden aanwezig zijn in restaurants, cafés, op het werk, in de cinema, etc. In de feiten hangt het ook nog steeds in grote mate van de families af over hoeveel vrijheid vrouwen werkelijk beschikken.

Robuuste vrijheid

Het is dus nog maar de vraag of de situatie voor de Saudische vrouwen werkelijk verbeterd is. Zo klopt het dat vrouwen bijvoorbeeld zonder sluier de publieke ruimte mogen betreden. Ze beschikken dus over een vrijheid voor zover niemand tussenkomt om hen op die kledij aan te spreken. De vrouwen worden ongemoeid gelaten en kunnen dus zijn wie ze willen zijn (met of zonder sluier). Volgens Princeton Philip Pettit is dit soort van liberale vrijheid waarvan ‘non-interferentie’ de kern is, onvoldoende. De vrouw die zich in Saudi-Arabië zonder hoofddoek kleedt beschikt slechts over ‘lucky freedom’. Ze heeft ‘geluk’ afhankelijk te zijn van een familie die welwillend is om niet tussen te komen en haar dus de vrijheid gunt om wel/niet een hoofddoek te dragen. De familie laat haar vrouwen vrij te kiezen wie ze willen zijn en wat ze willen doen, maar ze behoudt tegelijk de controle en de macht. Deze vrouwen, zo zou Pettit stellen, zijn eigenlijk niet echt vrij. Ze zijn slechts vrij voor zover ze kunnen bogen op de welwillendheid van anderen (lees: mannen), waardoor ze in grote mate afhankelijk blijven.

Volgens Pettit zouden de vrouwen in Saudi-Arabië pas echt vrij zijn en dus over ‘robust freedom’ beschikken als ze onder een wet of cultuur leven die hen op gelijke voet met alle anderen hun individuele vrijheidsrechten garandeert (cf. equality under the law oftewel equality before the law). De vrouwen zouden verder ook op een robuuste wijze vrij zijn als ze, op gelijke voet met alle anderen, controle kunnen uitoefenen over de wet of de cultuur die de vrijheidsrechten van iedereen garandeert (equality over the law oftewel equal control over the law). De Saudische vrouwen zouden dus pas echt, op een republikeinse wijze, vrij zijn wanneer zij door de wet (en door de cultuur waarin zij leven) het recht krijgen om (desnoods tegen de wil van hun clan in) de basisvrijheden uit te oefenen en op gelijke voet met mannen kunnen bepalen onder welke wet iedereen moet leven.

De eyeball test als lakmoesproef

Deze robuuste vrijheid veronderstelt dat de vrouwen anderen, en dan met name mannen,  onbevreesd (zonder vrees voor inperking van de rechten en vrijheden) in de ogen kunnen kijken (cf. de eyeball test) juist omdat ze als gelijken voor de wet verschijnen en over de wet beschikken. Op dit ogenblik is er van deze vrijheid geen sprake. Niet alleen moet de vrouw zich nog steeds vaak letterlijk en figuurlijk voor de man verbergen, tegelijk trekt het koningshuis van Saud alle macht naar zich toe en worden vrouwen gestraft en gediscrimineerd. In de dagelijkse realiteit ligt de macht ook nog steeds bij mannen en conservatieve instanties die bepalen wat een vrouw, ondanks de toegenomen mogelijkheden en vrijheden, werkelijk kan en mag.

François Levrau is Doctor in de Sociale Wetenschappen en verbonden aan de UAntwerpen