Het jaar 1000 - Valerie Hansen
Het jaar 1000 was het jaar waarin de globalisering die in de eeuwen daarvoor al was begonnen, tot wasdom kwam. Vikingen waren de eersten die overstaken naar Newfoundland sinds de migraties van Siberië naar de Amerikaanse westkust maar die laatste vonden meer dan tienduizend jaar eerder plaats. Als eersten verbonden de Vikingen handelsroutes in Amerika met die van Europa zodat voor het eerst een voorwerp of een boodschap de hele wereld kon rondgaan. Er bestond toen al een levendige handel tussen Europa en Afrika-Eurazië.
De permanente vraag naar slaven in Constantinopel, Bagdad, Caïro en andere steden leidde tot de gedwongen verhuizing van miljoenen mensen uit Afrika, Oost-Europa en Centraal-Azië, honderden jaren voor het begin van de trans-Atlantische slavenhandel. En laten we vooral niet vergeten dat 92 procent van de mensen die nu gelovig zijn een van de vier religies aanhangt die rond het jaar 1000 groot geworden zijn.
Door verbeterde landbouwtechnieken konden ook de toenemende bevolkingsaantallen gevoed worden en ontstond er een handelsklasse die voortdurend op zoek moest naar nieuwe afzetmarkten. De wereldbevolking in 1000 bedroeg waarschijnlijk zo’n 250 miljoen mensen, van wie circa 50 procent in Azië, 20 procent in Europa, 20 procent in Afrika en circa 10 procent in Noord en Zuid Amerika woonde. In de hoofdsteden van de Songdynastie woonden toen al meer dan een miljoen mensen! In Parijs hooguit dertigduizend. Jagers-verzamelaars hadden wellicht een beter leven maar ze produceerden niet genoeg voedsel voor bevolkingsgroei.
Prachtig is het hoofdstuk over de Pan-Amerikaanse verkeerswegen van het jaar 1000, waarin Hansen aantoont dat er contacten waren tussen de indianen van Cahokia en de Inca’s van Chichén Itzá op Yucatan in Mexico. Daarbij moest een afstand van meer dan 2.300 mijl overwonnen worden. Ook de pueblo volken van Chaco Canyon in New Mexico hadden contacten met de Maya’s, ook hier over een afstand van meer dan 2.300 mijl. De Maya’s onderhielden ook handelscontacten met culturen uit wat we nu Costa Rica, Panama en Colombia noemen. Merkwaardig genoeg was er nooit sprake van het ruilen van fysieke goederen. De Maya’s waren vooral geïnteresseerd in grondstoffen, met name metalen en de technieken om ze te bewerken. Lang voordat de Spanjaarden voet aan wal zetten bestond er al een uitgebreid handels- en wegennetwerk in Noord- en Zuid Amerika, aanvankelijk met Chichén Itzá als centrum, maar later met de Aztekenhoofdstad Tenochtitlan als belangrijkste knooppunt.
Tegelijkertijd trokken de Roes, een mengeling van Noormannen, Angelsaksen, Slaven en Franken oostwaarts waar ze een gestage aanvoer van bontpelzen en slaven aantroffen. De slaven, buit gemaakt bij oorlogen en rooftochten , werden vooral verkocht in Constantinopel en Bagdad. De handelsroutes vanuit Roesgebied (grofweg het gebied van de vroegere USSR) liepen via de Zwarte Zee en de Kaspische Zee of volgden de Wolga stroomopwaarts. Uit gevonden munten kon worden afgeleid dat de Roes veel meer handel dreven met de islamitische wereld dan met het christelijke West-Europa. Prachtig is het verhaal van de Roeskoning Vladimir die rond het jaar 1000 op zoek gaat naar een religie waartoe hij zich kan bekeren om zich daarmee een machtige bondgenoot te verwerven en zodoende zijn machtspositie te kunnen continueren. Het Joodse geloof kwam niet in aanmerking omdat hun eigen God hen verdreven had, de islam viel af omdat de Roes dan geen wijn meer mochten drinken, de roomse christenen vielen om minder heldere redenen niet in de smaak zodat Vladimir zich uiteindelijk tot het Byzantijnse christendom bekende.
De bekering tot een religie was een belangrijke stap in het globaliseringsproces. Mensen baseerden hun identiteit niet alleen op hun plaats van herkomst maar ze gingen hun geboortegrond beschouwen als onderdeel van grotere religieuze verbanden, gingen zich met veel grotere groepen mensen identificeren. Want niet alleen de leider, heerser of koning bekeerde zich, ook zijn onderdanen werden verplicht de nieuwe religie aan te hangen.
En wist u dat Bluetooth is genoemd naar Harald Blauwtand Denemarken en Noorwegen met elkaar verbond zoals Ericsson en Intel computers en telefoons met elkaar verbond? Het Bluetooth logo is een combinatie van de initialen van Harald Blauwtand.
Hoe globalisering in kan grijpen in het leven van mensen kan perfect worden geïllustreerd met het verhaal van de Venetianen en Byzantium, een onnavolgbare geschiedenis van foute beleidsbeslissingen ten gunste van de Venetiaanse kooplieden, de afgunst onder de lokale bevolking, het onvermogen om fouten te herstellen en zo voort. Moord en doodslag door en tegen christenen onder elkaar was het gevolg, later de Slachting van de Latijnen genoemd.
En wat te denken van de kruistochten die juist in deze tijden plaats vonden. Ook dat is een onnavolgbare en wervelende geschiedenis van telkens kerende kansen en gunsten. Met de vierde kruistocht die in 1201 in gang werd gezet kwam Constantinopel ten val en raakte Byzantium in verval. De aanvoerders van die vierde kruistocht leenden geld bij de Venetianen, konden dat niet terugbetalen en plunderden vervolgens Constantinopel, ze vernielden het altaar in de Hagia Sophia en verdeelden de edelstenen en kostbare metalen onder hun troepen.
Ook de Oost- en West-Afrikanen dreven handel met de grote islamitische centra. Met name goud en slaven waren in trek. En veel Afrikanen, heersers, kooplieden en gewone mensen bekeerden zich tot de islam. Het aantal slaven dat tussen 800 en 1800 van Afrika naar de islamitische wereld ging was bijna net zo groot als het totale aantal slaven dat de Atlantische Oceaan over is gevoerd. De mohammedanen haalden hun slaven overigens ook uit India, Pakistan, Afghanistan en Centraal-Azië .
Ten tijde van de Almoraviden brachten Europeanen kralen en textiel naar Noord-Afrikaanse havens, werden vandaar doorgevoerd landinwaarts en verder naar het zuiden en omgeruild voor zout en dat zout werd vervolgens in de Nigerdelta weer omgeruild voor goud en slaven die naar het noorden werden vervoerd. Een klein opmerkelijk detail: in die jaren waren zakdoeken van asbest uit Afrika een zeer gewild product bij de Europeanen! Of die toen herleidbaar tot gezondheidsproblemen hebben geleid, wordt niet vermeld.
In Centraal-Azië waren vooral krijgers te paard het belangrijkste product en hun routes waren tevens de belangrijkste handelsroutes voor die krijgers zelf, voor andere producten maar ook voor de verspreiding van kennis en wetenschap van het ene hof naar het andere. Juist rond het jaar 1000 kozen heersers voor een bepaalde religie om hun belangen op langere termijn veilig te stellen. Ofschoon de islam een grote aantrekkingskracht op tribale volken had, kozen de meest oostelijke heersers van Centraal-Azië voor het boeddhisme. De grens tussen beide invloedssferen lag in de regio Xinjiang, en dat is tot de dag van vandaag nog steeds het geval.
Ook de Centraal-Aziatische slavenhandel was rond het jaar 1000 al van een enorme omvang en buitengewoon lucratief. Sterker nog, slavenverkoop veroorzaakte de grootste gedwongen migraties in die regio.
Rond het jaar 1000 ontstonden ook de madrassa’s waar studenten een lesprogramma konden volgen en tevens onderdak kregen. Het belangrijkste vak waarin onderwezen werd was rechten. Er waren opmerkelijk genoeg veel vrouwen (soms wel meer dan 20 procent) die op deze scholen studeerden en velen van hen behaalden een zeer hoge graad. Onderdak kregen de vrouwen evenwel niet.
Zoals eigenlijk overal waren ook de ontwikkelingen in Centraal-Azië buitengewoon turbulent. Bondgenootschappen, machtswisselingen, oorlogen en verdragen volgden elkaar in een hoog tempo op. Fascinerend is de geschiedenis van Al-Biruni, een man die even briljant als nieuwsgierig was, even erudiet als waarheidlievend en die van enorme betekenis is geweest voor het vergaren en verspreiden van kennis van talloze samenlevingen en culturen. Maar de grens tussen het islamitische en het boeddhistische blok bleef intact. Later zouden de Mongolen onder aanvoering van Dzjengis Khan een enorm rijk stichten dat zich uitstrekte van Hongarije tot in China. Nadeel van de ontsluiting van grote gebieden was wel dat ook ziekten zich snel verspreidden, zoals de pest.
De zeeroutes die ooit zouden worden ‘ontdekt’ door Da Gama en Magellaan werden lang daarvoor allang bevaren. En het is een misvatting dat Europeanen overal internationale handel zouden hebben geïntroduceerd. Die was er namelijk allang.
Wel schakelden de Europeanen overal de tussenhandel uit opdat ze zoveel mogelijk zelf aan de handel konden verdienen. Uit taal- en DNA-onderzoek is gebleken dat kolonisten uit het Maleis-Polynesisch gebied veel eerder op Madagaskar kwamen dan Oost-Afrikanen. De Polynesiërs waren eminente navigators en zeilden over enorme afstanden naar Nieuw Zeeland, Paaseiland, Madagaskar en Hawaï.
Hoe het ook zij, al rond het jaar duizend ontstonden talloze handelsbetrekkingen ook tussen Centraal-Azië, China, het Midden-Oosten en nog verder weg. En door de groeiende vraag naar talloze producten uit alle windstreken moesten handelaren op zoek naar lokale producenten en zo wijzigden zich ook de levensomstandigheden van mensen die producten vervaardigden of grondstoffen verzamelden voor afnemers heel ver weg, afnemers die ze nooit zouden ontmoeten.
Ook massaproductie is geen fenomeen van na de industriële revolutie. Al rond het jaar duizend moet de Chinese industrie op volle toeren hebben gedraaid om al hun afnemers te bedienen, niet alleen met grondstoffen maar zeker ook met talloze kant-en-klare producten.
Met afstand de grootste handelsnatie in het jaar duizend was China en de internationale contacten waren zo grootschalig dat alle mensen in alle sociale klassen erdoor beïnvloed werden, ook de mensen die diep in het binnenland woonden. Chinese schepen hadden in die jaren reeds een laadcapaciteit van driehonderd ton. Verreweg het meest verhandelde product bestond uit geurstoffen waar in China een bijna onverzadigbare behoefte aan bestond. Overigens hadden de Chinezen ook in die dagen een gunstig handelsoverschot, zij exporteerden heel wat meer dan ze invoerden.
Hoe het ook zij, China was de meest geglobaliseerde plek op aarde en de reizen van Columbus verdwijnen in het niets vergeleken bij de reizen van Zheng He, een Chinese admiraal die aanzienlijk grotere schepen bevoer dan Columbus eeuwen later zou doen.
Valerie Hansen, hoogleraar geschiedenis aan de Yale University, schreef een heerlijk en fascinerend boek, onmisbaar voor wie iets van de dag van vandaag en de contemporaine geschiedenis wil begrijpen. Fenomenen die wij als hedendaags of als een onontkoombaar effect van modern hyperkapitalisme beschouwen blijken van veel oudere datum. En wie iets meer wil leren over de achtergronden van slavernij, kan niet om deze fenomenale geschiedenis heen! Goed geschreven ook, in heldere taal. Misschien af en toe een herhalinkje teveel maar een kniesoor die erover vallen wil.
‘De geschiedenis herhaalt zich niet, ze rijmt’ schreef Mark Twain. Alles is allang een keer voorbij gekomen. En wij mensen ploeteren maar voort. Beter was het onze ogen goed open te houden. En eens echt te leren van wat eerder fout ging.
Hansen, Valerie, Het jaar 1000 De ontdekking van de wereld, Thomas Rap, april 2020
Recensie door Enno Nuy
