Waarom er geen probleem is met Apu van The Simpsons - François Levrau

Apu Nahasapeemapetilon

Hank Azaria gaf op 17 januari 2020 te kennen dat hij in de populaire Amerikaanse animatiereeks The Simpsons niet langer zijn stem zal verlenen aan het personage Apu Nahasapeemapetilon. Apu is de uit India geïmmigreerde eigenaar van de plaatselijke Kwik-E-Mart en gaat al vanaf het eerste seizoen mee in het populaire TV-programma. De reden waarom Apu nu zijn stem verliest, heeft te maken met de stereotiepe wijze waarop hij in de serie wordt neergezet. Inderdaad, Apu is duidelijk een karikatuur van de Zuid-Aziatische winkeluitbater die ten opzichte van zijn klanten eindeloos indulgent is. Verder verschijnt hij als een gewiekste verkoper die probeert zijn klanten op subtiele wijze op te lichten. Dat Apu met een overdreven Indiaas-Engels accent spreekt en nogal te lijden heeft onder zijn gearrangeerd huwelijk dat hem uiteindelijk acht kinderen heeft opgeleverd (die hij nauwelijks de baas kan) draagt allemaal bij aan de ‘racistische portrettering’.

Het Apu-personage staat eigenlijk al een tijd onder druk. Het was de Indiaas-Amerikaanse komiek Hari Kondabolu die eind november 2017 de bel aan de kat bond met een documentaire ‘The problem with Apu’. Hij doet daarin zijn beklag over het feit dat Apu vooroordelen op basis van afkomst opwekt. Kondabolu geeft aan dat Apu te lang zowat de enige voorstelling van Zuid-Aziaten op de Amerikaanse televisie is geweest waardoor hij (en andere Zuid-Aziaten) al te gemakkelijk belachelijk werden gemaakt door mensen die hem confronteerden met Apu-imitaties. Natuurlijk is het personage grappig, maar, zo stelt Kondabolu, zijn weergave is gewoon niet accuraat en niet rechtvaardig. Apu geeft teveel aanleiding tot raciale micro-agressies tegen mensen van Zuid-Aziatische origine.

Nu Azaria heeft bekend de stem niet langer voor zijn rekening te willen nemen, is het niet duidelijk wat er met het personage zal gebeuren. Opmerkelijk is wel dat de makers van The Simpsons in de aflevering ‘No good read goes unpunished’ (8 april 2018) naar ‘The problem with Apu’ hebben verwezen. In deze aflevering erkennen dochter Lisa Simpson en moeder Marge Simpson dat sommige bevolkingsgroepen in films en series stereotiep en racistisch worden neergezet. Ze komen tot die vaststelling nadat Marge in het boek dat ze vroeger zo graag las heel wat stereotypen over Ieren en Zuid-Amerikanen aantrof. Lisa merkt daarbij op: ‘Wat vroeger onschuldig was, wordt nu als politiek incorrect aanzien’. Op de vraag wat men daar dan mee moet doen, wordt een foto van Apu getoond en gezegd ‘Don’t have a cow’ (‘Maak je niet druk’). Niet iedereen was het met die uitleg en verantwoording eens, zeker omdat het wat laconieke ‘Maak je niet druk’ werd uitgesproken door Lisa, het personage dat in de serie nogal vaak het morele geweten verklankt. Kondabolu reageerde teleurgesteld over de manier waarop de makers zijn kritiek hebben weggewuifd met de verwijzing naar ‘politiek incorrect’. The Simpsons, zo gaf hij aan, zijn niet langer ‘geel’ (verwijzend naar de typerende gele huidskleur van alle figuurtjes in de animatiereeks) maar ‘wit/blank’ (een woord met een politieke lading). Matt Groening, de bedenker van The Simpsons, reageerde nogal koel: ‘Mensen lijken er in deze tijd van te houden om te doen alsof ze beledigd zijn.’

Hoe moeten we nu naar Apu kijken? Naar het mij voorkomt speelt de context een grote rol en die context leert dat er eigenlijk geen probleem is met Apu. Ten eerste is Apu veel meer dan een karikaturaal en racistisch personage. Ten tweede gaat het om een animatiereeks waar de humor van de karikatuur kenmerkend is. Ten derde zou de pijl van de kritiek moeten gericht zijn naar zij die de karikatuur misbruiken om er haat mee te zaaien en niet naar zij die de karikatuur gebruiken in functie van de humor die nu eenmaal in een karikatuur vervat zit. Men moet waakzaam zijn voor het hellend vlak.

Apu is niet karikaturaal

Apu is lang niet zo karikaturaal als men op basis van de aanklacht van Kondabula zou vermoeden. Apu verschijnt in The Simpsons als een erg succesvol en veelzijdig personage waarvan makkelijk gezegd kan worden dat hij zich ‘perfect geïntegreerd’ heeft. Hij heeft een opgewekt karakter en wordt (mede daardoor) door iedereen graag gezien. Zo maakte hij deel uit van The Be Sharps en The Pinpals, respectievelijk het zanggroepje en bowlinggroepje van protagonist Homer Simpson. Een andere illustratie van hoe populair en sociaal geïntegreerd Apu is, is dat hij aanvankelijk naar Amerika kwam om er te doctoreren, maar er uiteindelijk bleef omdat hij zoveel vrienden heeft gemaakt. Hij werd, met hulp van de familie Simpsons, Amerikaans burger. Hij combineert wat dat betreft zijn Amerikaans burgerschap perfect met zijn Indiase afkomst en Hindoe-geloof. Apu is erg intelligent. Hij heeft een doctoraat in computerwetenschappen dat hij in Springfield heeft afgewerkt. Hij startte een job in de Kwik-E-Mart om zijn studies te bekostigen, maar bleef dit uiteindelijk doen. Apu is tevens een goede echtgenoot en familieman. Hij houdt van zijn vrouw Manjula en zijn kinderen (ook al heeft hij er zijn handen mee vol en is zijn huwelijk lang niet altijd rozengeur en maneschijn). In de animatiereeks verschijnt Apu als een aantrekkelijke man. Alvorens hij in het huwelijksbootje stapte was hij de grootste vrouwenmagneet van Springfield en de manier waarop hij zijn liefde toont aan Manjula maakt menig man in Springfield vaak jaloers. Apu kent Paul en Linda McCartney persoonlijk en wordt daarom wel eens de vijfde Beatle genoemd. Zeggen dus dat Apu alleen maar een racistisch personage is (de ‘brownface’), is afbreuk doen aan de complexiteit van zijn identiteit. Natuurlijk zijn er bepaalde stereotype kenmerken, maar dat is, zoals ik hieronder aantoon, bij elk personage in The Simpsons het geval. Apu is zonder de geringste twijfel één van de meest intrigerende personages van de serie.

Satire

The Simpsons is duidelijk een satirische animatiereeks waarvan het handelsmerk dus de karikatuur is. Als het erover gaat dat Zuid-Indiase mensen aanstoot kunnen nemen aan het Apu-personage, wat dan met de Italianen? Zo is er Luigi Risotto, de stereotype Italiaanse restauranthouder die zijn klanten vriendelijk toespreekt, maar wanneer hij uit hun zicht is de gasten meteen uitscheldt. De andere Italiaanse personages die passeren, zijn allemaal maffiosi. Italianen kunnen zich hierdoor makkelijk beledigd voelen. Homer Simpson, de centrale figuur van de animatiereeks, verwijst dan weer naar de nogal domme, luie, egoïstische, donut-etende en bierdrinkende Amerikaanse echtgenoot. Homer en in feite alle gezinsleden (Marge, Lisa, Bart en Maggie) vormen een persiflage van het typische Amerikaanse gezin. Wie van humor is gespeend, die zou kunnen aanstoot nemen aan de manier waarop met de doorsnee Amerikaan mensen wordt gelachen. Ook met diverse beroepsgroepen wordt de draak gestoken. Denk aan Professor John Frink, de wat gekke en nogal sociaal onbeholpen professor met de vreemde stem die er niet in slaagt wezenlijk contact aan te gaan met iemand van het andere geslacht. Ik kan me inbeelden dat professoren zich ‘geschoffeerd’ kunnen voelen door de manier waarop zij door Frink op karikaturale wijze worden voorgesteld. Politieagenten zouden zich kunnen beledigd voelen door Clancy Wiggum, hoofd van Springfields politiekorps, die niet alleen corrupt is, maar bovenal erg dom en goedgelovig. Montgomery Burns is dan weer de egoïstische, gewetenloze eigenaar van de kerncentrale in Springfield. CEO’s zullen het ongetwijfeld niet graag hebben wanneer zij als excentrieke en psychopathische personages worden afgebeeld. Ook burgemeesters worden een hak gezet. Zo is de burgemeester van Springfield, Joe Quimby, niet alleen incompetent, corrupt, maar ook overspelig. Quimby vormt overigens een verwijzing naar senator Ted Kennedy. Eigen aan The Simpsons (en wellicht één van de redenen die het succes van de animatiereeks verklaart) is dat er veel bekende personages de revue passeren. Met al deze personages (van president Bush sr. en kosmoloog Stephen Hawking tot Lady Gaga en Bono van U2) wordt de spot gedreven. Ook met het geloof wordt gelachen. Ik kan me inbeelden dat nogal wat conservatieve christenen het op hun heupen krijgen telkens ze Ned Flanders zien, de vrome, hulpvaardige, christelijke buurman van Homer. Intelligente kinderen kunnen zich dan weer bedreigd voelen door de manier waarop Martin Prince wordt geportretteerd, de ‘geek’ en ‘nerd’ met een IQ van 216 en gewillig slachtoffer van bullebakken. Heel wat van de opgesomde personages worden eigenlijk veel eenzijdiger en negatiever voorgesteld dan Apu. Het is duidelijk niet zo dat men enkel maar met Zuid-Aziatische personen lacht, wel integendeel. Iedereen komt aan de beurt, ook met Matt Groening (de bedenker van de reeks) zelf wordt gelachen!

De ene karikatuur is de andere niet

Net de satirische context waarin met iedereen en alles wordt gelachen, maakt het voor mij duidelijk dat er geen probleem is met hoe Apu in The Simpsons wordt voorgesteld. Apu is geen racistische karikatuur die alleen maar negatieve stereotypen uitstraalt. Wat dat betreft zie ik wel een verschil met bepaalde tekenfilms van Disney. Deze films zijn minder satirisch, waardoor de karikaturen duidelijker en controversiëler zijn. Zo heeft Disney onlangs beslist om een aantal originele tekenfilms te laten voorafgaan met de volgende mededeling ‘Dit programma wordt u voorgesteld zoals het destijds is gemaakt. Het zou verjaarde stereotype beelden kunnen bevatten.’ Bij de remake van bepaalde van die films werden sommige figuren weggelaten/vervangen. Zo werden de vileine katten Si en Am uit Lady en de Vagebond uit de remake van de film geschrapt omdat het te sterke karikaturen zijn van de ‘geniepige Aziatische vrouw’ (getekend met de stereotiepe smalle ogen). Ook het liedje dat deze katten zongen ‘The Siamese Cat Song’ is verdwenen. De tekst zou te racistisch zijn ten aanzien van Aziatische mensen en de katten die het zongen zouden teveel het chinglish accent gebruiken (cf. het typerend fout gebruik van de Engelse taal in China). Ook Jim Crow, de zwarte kraai in Dumbo, werd bij een herwerking weggelaten omdat hij teveel zou verwijzen naar raciale segregatiewetten.

In 2017 was er in Vlaanderen ophef over Mami Wata, een album van Suske en Wiske. In dit album waren er blote borsten te zien, maar daarover ging de commotie niet. Het ging over de Afrikaanse man die naar die borsten keek en wiens afbeelding teveel herinnert aan de racistische prenten uit het koloniaal verleden. Gelijkaardige commotie was er over Kuifje in Afrika. Bienvenu Mbuto Mondondo en de Franse vzw Le Cran eiste in kort geding dat dit stripalbum niet langer werd gedrukt, verspreid en verhandeld omdat het racistisch zou zijn. Zijn eis werd echter in 2012 door de rechtbank afgewezen. De rechtbank oordeelde dat de uitgeverij Casterman en de NV Moulinsart zich niet schuldig hadden gemaakt aan de wet van 1981 voor de bestraffing van bepaalde daden die ingegeven zijn door racisme en xenofobie.

Als we The Simpsons vergelijken met de Disney films en met het album van Suske en Wiske en dat van Kuifje dan is de portrettering van Apu veel genuanceerder en wordt het ook veel duidelijker (context!) dat het om een persiflage gaat.

Hellend vlak

Hari Kondabolu heeft met zijn ‘The problem with Apu’ gewezen op het feit dat hij door de manier waarop Apu in The Simpsons verschijnt soms voor schut wordt gezet. Het worden vergeleken met Apu, het worden gevraagd om de stem van Apu na te bootsen of het worden geassocieerd met een aantal catch phrases van Apu is ongetwijfeld erg vervelend, maar het is volgens mij geen reden om Apu op te geven. Zo geeft Hank Azaria aan dat hij het betreurt dat een figuurtje uit The Simpsons zou kunnen leiden tot agressie en dat hij daarom niet langer de stem van dat figuurtje wil zijn. Ik begrijp dit, maar betreur die reactie. Het lijkt me veel te defensief. Het is niet omdat een personage kan aanleiding geven tot racistisch gemotiveerde agressies, dat dit personage daarom moet verdwijnen. Dat schept een gevaarlijk precedent. Immers, als, zoals Kondabolu beweert, de humor van The Simpsons een manier is om racisme aanvaardbaar te maken, dan lijkt het hek van de dam en zal er veel gecensureerd moeten worden. Het klopt ongetwijfeld dat mensen van Indiaase roots een minderheidsgroep zijn en in die hoedanigheid kwetsbaar zijn, maar dat is geen reden om de humor van The Simpsons te beperken. Eerder dan die beperking hadden Azaria en Kondabolu erop moeten wijzen dat Apu een satirisch figuurtje is, net zoals de vele andere Simpsonfiguurtjes en hadden ze moeten aanklagen dat er blijkbaar mensen zijn die Apu ‘misbruiken’ om er moedwillig mensen mee te plagen of, erger nog, mee te kwetsen. Voortschrijdend inzicht leidt in deze niet tot het opgeven van de karikatuur, maar wel tot het in de juiste context plaatsen van karikaturen.

Moppenstop?

De discussies over Apu en andere animaties tonen aan dat er een zekere gevoeligheid is voor de manier waarop personen en bevolkingsgroepen worden afgebeeld. Enerzijds voelen mensen zelf aan dat bepaalde zaken niet meer kunnen (Disney) en dat ze met bepaalde afbeeldingen commercieel de eigen ruiten ingooien, anderzijds wijzen minderheidsgroepen op bepaalde gevoeligheden wat de mate illustreert waarin ze zich betrokken voelen. De tijdsgeest verandert, maar toch is het van belang dat de humor niet zomaar verdwijnt via het argument van de kwetsuur. Met een boutade: geen censuur omwille van kwetsuur, want dan is het hek van de dam.

Wat ‘The problem with Apu’ volgens mij vooral aantoont is dat Zuid-Aziatische mensen niet zozeer aanstoot nemen aan Apu, maar wel aan de manier waarop mensen hen voortdurend met die karikatuur confronteren. Het is dan door die confrontatie dat ze zelf nadenken over de manier waarop Apu wordt geportretteerd en tot de conclusie komen dat ze zich niet in die karikatuur herkennen. Ik zal bijvoorbeeld als Belg ook lachen met Belgenmoppen, tot ik wellicht voortdurend door anderen met de inhoud van die moppen wordt geconfronteerd. In dat geval zal ik misschien ook geneigd zijn om te pleiten voor een moppenstop. Maar, het zijn niet de moppen die moeten stoppen, het zijn de mensen die er mij voortdurend mee associëren die moeten begrijpen dat er tussen een mop/karikatuur en een individuele mens een groot verschil zit. Dat veronderstelt dus geen censuur van de humor, maar een intermenselijke omgang waarbij mensen aanvoelen wat wel/niet kan.

François Levrau, Doctor Sociale Wetenschappen en verbonden aan het Centrum Pieter Gillis van de UAntwerpen