Het gevaar van orthodoxie voor onze samenleving - Bart Collard

Gökmen Tanis schoot 18 maart 2019 drie mensen dood in of bij een tram in Utrecht, waarna hij wegvluchtte in een auto. Van de gewonden overleed een slachtoffer tien dagen later. Hoewel er sindsdien werd gespeculeerd over een terroristische aanslag, ontbrak die bevestiging nog. Bij de eerste pro forma zitting, op 1 juli 2019, werd hierover meer duidelijk. Tanis lijkt gehandeld te hebben in naam van zijn god, Allah. Het AD bericht dat op het briefje in Tanis’ vluchtauto stond: “Ik doe dit voor mijn geloof, jullie maken moslims dood en jullie willen ons geloof van ons afpakken, maar gaat niet lukken. Allah is groot.” Het briefje lijkt een situatie van strijd of oorlog te beschrijven. De schrijver ervan – vermoedelijk Tanis – lijkt boos omdat Nederland moslims doodt en grenzen stelt aan geloofsbelijdenis. In elk geval heeft Tanis de aanslag gepleegd ‘voor de islam’. Maar wat bedoelt hij daarmee? Tenminste was de aanslag dan, vanuit Tanis’ perspectief, in het belang van de islam. En wellicht zelfs in naam van de islam of Allah.

Filosofen Paul Cliteur en Dirk Verhofstadt leggen in hun gelijknamige boek uit dat ‘in naam van god’ gezien kan worden als ‘gelegitimeerd door god’. Er wordt dan geen autonome, maar een heteronome moraal aangehangen: god bepaalt de moraal, niet de mens. Volgens het AD legt Tanis uit dat hij zonder advocaat naar de zitting kwam omdat hij ‘geen democraat is’: “Ik erken jullie wetten niet, ik erken jullie rechters niet.” Het doet denken aan het filmpje van GeenStijl uit 2011, waarin Tanis kritiek uitte op de democratie en de, blote, zomerse kledingstijl van een vrouwelijke Nederlandse verslaggever (veel bloot was er overigens niet te zien). De NOS toonde maandag beelden van één van de rechters in de zittingszaal. De rechter leest een verklaring van Tanis bij de rechter-commissaris voor:

“En richting ‘president’ Rutte zegt u: ‘Democratie is 200 tot 250 jaar op aarde en 50 tot 60 jaar aan de macht. Denk je echt dat wij de sharia, die vanaf Adam is begonnen tot Mohammed en van Mohammed aan ons is geërfd, los laten gaan van de democratie? Dat dacht ik niet. Weet jij hoeveel koppen voor de islam zijn gerold?”

Tanis verklaart zich daarmee een vijand van de democratische rechtsstaat. Hij wil slechts leven onder de sharia. Dat past binnen orthodoxe stromingen van de islam, zoals dit citaat van de veel belezen ideoloog Sayyid Qutb:

“One should accept the Shari’ah without any question and reject all other laws in any shape or form. This is Islam. There is no other meaning of Islam.”

De beelden van de NOS tonen dat de rechter nog een deel van een verklaring van Tanis bij de rechter-commissaris voorleest:

“En dan nu de echte reden waarom ik de aanslag heb gedaan. De profeet wordt door karikatuurs vernederd. Koran wordt op blote vrouwen geschreven, film van gemaakt. 40.000 Bosnische moslims die van Servië naar Nederland zijn gevlucht worden door Nederlandse militairen aan Servië teruggegeven en doodgemaakt. 60.000 moslimkinderen in Europa verdwenen. Waar zijn ze? Moslims worden door Nederlandse militairen in Libië, Syrië, Tsjetsjenië, Afghanistan, overal met Europa doodgemaakt. En denken jullie nou echt dat wij niets terug zullen doen?”

Ook hieruit blijkt als motief voor de aanslag dat Nederland door de jaren heen, direct of indirect, heeft bijgedragen aan de dood van moslims. Maar tevens wordt de vernedering van profeet Mohammed als motief opgedragen. Het maken van cartoons wordt niet getolereerd. Waarom mag er geen tekening van een profeet worden gemaakt, die – als hij al geleefd heeft – al meer dan een millennium geleden overleden is?

Een bekend verhaal uit de overleveringen (hadith) – waarop ook Mohammed Bouyeri, de moordenaar van Theo van Gogh, zich beriep – is dat van dichter Ka’b. Profeet Mohammed gaf de opdracht om de dichter te doden nadat deze belastende uitspraken had gedaan over hem en moslims in het algemeen. Aangezien de profeet als voorbeeldig en onfeilbaar wordt gezien, gaat van het doden van de dichter precedentwerking uit. Naast deze twee motieven maakt Tanis ook een referentie naar de film Submission, van Theo van Gogh en Ayaan Hirsi Ali, als motief voor zijn daad. Maar waarom mogen er – al dan niet in een film – geen koranteksten op een bloot vrouwenlichaam worden getoond? Primair omdat een vrouwenlichaam bedekt moet zijn volgens het heilige schrift (zie bijvoorbeeld soera 24, vers 31, of soera 33, vers 59). De rechter leest voor:

“Bij de rechter-commissaris op 22 maart heeft u de zin uitgesproken: “Ik laat niemand met ons geloof spotten. Ik heb de mensen doodgeschoten. Ik wilde laten zien dat jullie niet van diamant zijn en wij niet van zand. Als ik duizend levens zou hebben, ik zou ze aan Allah geven.””

Tanis wilde laten zien dat ‘zij’ (medemoslims?) niet inferieur zijn, en ‘wij’ (niet-moslims?) niet superieur. Hij zou wel duizend levens aan Allah geven. Bedoelt hij te zeggen dat hijzelf wel duizend keer voor Allah zou sterven? Of dat hij duizend mensen voor Allah zou doden? Maar – laat ik even meegaan in het spel waarin Allah bestaat – zit hij/zij/het daar wel op te wachten? Op zoveel dood en verderf? Jazeker, zo luidt het trieste antwoord. In – bijvoorbeeld – soera 4, vers 74 van de koran, wordt geschreven dat het martelaarschap wordt beloond. Meerdere verzen stellen dat ongelovigen moeten worden gedood. Soera 8 vers 17 stelt zelfs dat wanneer een moslim een ongelovige doodt, dat dit niet slechts gebeurt in naam van God, maar ‘door’ God. Alsof God de controle heeft overgenomen en de handeling zelf verricht.

Wat leert dit alles ons over de aanslag in Utrecht? Er lijkt sprake te zijn van een terreuraanslag met een door religie – in dit geval islam – geïnspireerd en gelegitimeerd motief. Tot dusver heeft Tanis vijf argumenten voor de aanslag genoemd:

1. De islam is in oorlog met wat niet islam is;

2. Er wordt gespot met de islam;

3. De profeet Mohammed is vernederd door het maken van cartoons;

4. Vrouwelijk bloot – waaronder ook het tonen van armen en benen valt – wordt geaccepteerd in onze samenleving;

5. De koran schrijft het doden van ongelovigen voor.

Het gevaarlijke is dat deze vijf punten, op basis van de koran en de hadith, inderdaad tot een legitimering van dodelijk geweld kunnen leiden. De vraag wat een goede moslim gelooft, of is, blijkt niet eenvoudig te beantwoorden te zijn. De orthodoxe moslim, die de koran als het letterlijke en onveranderlijke woord van Allah ziet, wordt gesteund door het heilige schrift. Wie modernisering zoekt kan altijd worden verweten: “Wie ben jij om te bepalen welke teksten symbolisch gelezen moeten worden, of zelfs geschrapt?” En dus ja, vanuit sommige perspectieven – waaronder zijn eigen – kan worden gesteld dat Gökmen Tanis heeft gehandeld conform de regels van zijn religie. In naam van God. Dit toont het gevaar van orthodoxie voor onze samenleving. We moeten streven naar een religievrije wereld – al dan niet met gemoderniseerde religies als tussenstations – zonder daarbij religie te verbieden. Geloven en daar uiting aan geven past binnen de vrijheid van expressie, zolang anderen daardoor maar geen leed wordt aangedaan. In een orthodox religiebeeld is er echter slechts ruimte voor een heteronome moraal, waarin een god de regels bepaalt. Woorden die millennia oud zijn bepalen dan hoe er nu, anno 2019, geleefd moet worden, terwijl sommige van onze inzichten drastisch veranderd zijn. In een vrije samenleving past dat niet. Onze moraal is autonoom: wij bepalen die zelf.

Bart Collard (1988) is criminoloog. Hij schrijft over (eco)humanistische onderwerpen. Momenteel werkt hij aan een proefschrift over terrorisme en religie aan de Universiteit Leiden.

Deze tekst verscheen eerder bij TPO.