Ratio verlicht duistere paden - Rudi Collijs
We weten van onszelf dat we irrationele wezens zijn. We geven het niet graag toe, daarvoor zijn we ook kinderen van de Verlichting, maar we zijn het wel. Daardoor hebben we het ook moeilijk met opschorting van oordeel of visie, we leggen zoveel mogelijk eieren in de mand van de ratio. Want de rationele mens wil voor alles een rationele verklaring en als het even kan ook meteen een pasklare oplossing. Het strekt ons alvast tot eer dat we dat over onszelf weten, want ook dat is het resultaat van ons verlichtingsdenken. We weten maar al te goed dat we hebzuchtig zijn, moeilijk tevreden te stellen en steeds op zoek naar allerlei vormen van genot; dat we plots niet meer te vertrouwen zijn in zaken waarmee we onszelf ook maar het geringste voordeel kunnen doen. We zijn uit op geld en verlekkerd op al wat blinkt.
En net daarom, verlicht dus als we zijn, hebben we onszelf met wetten en morele afspraken tegen onszelf in bescherming genomen; een proces dat we tot op vandaag nog steeds verfijnen. Want we beseffen dat we met zelfrestrictie vaak finaal onszelf goede diensten bewijzen. Dat geldt overigens voor alle niveaus in ons leven. Voor die momenten waarin we vergeten hoeveel calorieën er in onze familypack chips zitten en met hoeveel verzadigd vet we onze aderen dichtmetselen, laten we dat alles netjes op de verpakking drukken. Dat hebben we zelf zo beslist, ook al irriteert het ons op momenten waar het ons even niet uitkomt en ons met redeloze wellust in de paprika storten. Noem het een soort ‘morele hygiëne’ om onszelf permanent te upgraden tot betere mensen.
Tot dusver de nog enigszins lichtvoetige kant van de zaak want ook al werken we hard om steeds beter te worden, onze principes zijn helaas niet waterproof. We concipiëren ze voor iedereen maar ze blijken niet haalbaar voor iedereen. De redenen zijn divers, de aanzet vaak banaal maar de gevolgen soms een waar drama. Sommige mensen slagen erin zich een tijdlang binnen de uitgezette lijnen te bewegen maar verliezen dan plots de controle en richten op hun eentje in enkele minuten meer schade aan, dan een hele maatschappij in jaren kan verwerken.
Bij het zien van zoveel onrecht en schade door iemands rationele ontsporing - onze gevoelens hebben we niet in de hand, wat we ermee doen wel - ontstaat er boosheid en worden we, ook dat weten rationele wezens zoals wij over zichzelf, van de weeromstuit bijna louter emotionele wezens. We sturen haatmails, starten scheld tirades, uiten doodsbedreigingen. Maar we eisen ook beter verlichte fietspaden…en meer camera’s en... De roep om rechtvaardigheid escaleert tot wraakzucht. Weg is de rede. Een erg geroerde vrouw roept voor de camera: ‘het kan niet dat zoiets anno 2019 nog gebeurt’. Het valt te vrezen dat deze vrouw nog vaak teleurgesteld zal worden. In Antwerpen wordt aanstaande zondag een mars tegen seksueel geweld gehouden. Het tekent de solidariteit tussen mensen maar het dient eenzelfde nut als met een democratisch overwicht protesteren tegen slecht weer. En onze machteloosheid maakt ons klaar om… in ons eentje in enkele minuten meer schade aan te richten dan een hele maatschappij in jaren kan verwerken. Misschien zou dat opluchten, eventjes misschien. Maar we moeten uitkijken dat we onszelf niet overtreffen in superlatieven. Hoe we de zaak ook belichten, er blijft een contradictie in de aanname dat het toepassen van dood en verderf kan bijdragen aan de strijd tegen dood en verderf. Wat wint een maatschappij en meer bepaald de rechtvaardigheid erbij om een dader na het vierendelen ook nog eens te zevendelen? Waar en wanneer gaat sanctionering over in wraaklust? Wat we zeker niet mogen doen is de wetten, die we speciaal en heel bewust ter voorbereiding van zulke emotionele noodsituaties hebben ontworpen, plots negeren en ons verbaal misprijzen in daden omzetten.
Misschien is de mens net dat ietsje minder maakbaar dan hij van zichzelf zo graag gelooft. Toch lijkt hij zichzelf behoorlijk goed te kunnen inschatten. Hij weet namelijk van zichzelf dat hij best in staat is om, gevoed door wanhoop of verdriet, over te gaan tot daden die hij middels zijn eigen wetten heeft trachten te verhinderen en die hij achteraf onmogelijk nog moreel verantwoord krijgt. Daarvoor dienen de wetten en de rechtspraak en de onafhankelijkheid daarvan. Ook hier geldt dus dat het respecteren van onze eigen restricties ons finaal goede diensten zal bewijzen. We zijn dus irrationeel maar dan ook weer niet zo erg dat we onze eigen irrationaliteit niet rationeel kunnen inschatten. Dat het gerecht en de uitvoerende macht van dit land hebben gefaald, is feitelijk waar; dwz de feiten bewijzen dit. Maar het gaat te ver om justitie bijna als pleger van de feiten aan te wijzen. Het is een mindset waarin verantwoordelijken terecht op hun verantwoordelijkheid worden gewezen. Maar - en dat is wat dreigt - hun verregaande onachtzaamheid degradeert hen nog niet tot dader. Het is onredelijk om het bestaan van misdaad te verwarren met een toestand van wetteloosheid.
Over het drama dat zich in ons land heeft voorgedaan zijn we allemaal diep geraakt. Maar we moeten wel beseffen, want ook dat betekent rationeel zijn, dat zulke zaken ook over de rest van de wereld voortdurend plaatsvinden. Ook in die zin kunnen we onze bewogenheid als even irrationeel beschouwen als onze gewoonlijke onbewogenheid wanneer hetzelfde toevallig net dat ietsje verder van ons bed gebeurt.
Ik kan niet anders dan het belang van waardigheid binnen een mensonwaardige context te onderstrepen. Het toont aan dat er rationele wezens rond de tafel zaten, toen over onze wetten en regels werd nagedacht en het zal ons begeleiden naar een toekomst die zal uitwijzen dat het respecteren van onze eigen gedragslijnen ons stap voor stap tot betere mensen heeft kunnen maken.
Rudi Collijs voor Liberales
