Religion and the Struggle for European Union – Brent Nelsen & James Guth

De vraag wat de Europese Unie nou precies inhoudt houdt velen al decennia bezig. Is Europa een vrijhandelszone? Een samenwerkingsverband van natiestaten? Een waardengemeenschap. En in het geval van dat laatste: wat voor waardengemeenschap dan? Veelal wordt aangenomen dat het liberale waarden zijn die het Europese integratieproces drijven. En vandaag de dag is het ook zeker zo dat liberalen diegene zijn die het meeste opkomen voor verdere Europese integratie, en toe willen werken naar een politieke unie en zelfs een federaal Europa.

Toch hebben we de afgelopen 15 jaar kunnen waarnemen hoe dit proces steeds meer spaak is gelopen, en er zelfs mogelijk EU-leden uit de Unie stappen. De vraag waarom dit gebeurt is uitgebreid gesteld, en velen hebben gesprobeerd er een antwoord op te geven. Een origineel antwoord op deze vraag, en een die je niet vaak langs ziet komen, is het verschillen in confessionele cultuur zijn die een cruciale rol spelen bij de kloof die Europa tot op de dag van vandaag verdeelt.

In Religion and the Struggle for European Union; Confessional Culture and the Limits of Integration betogen twee vooraanstaande Amerikaanse politicologen, Brent F. Nelsen en James L. Guth dat er grote culturele kloof bestaat binnen Europa, op basis van confessionele verschillen: die tussen het rooms-katholieke zuiden van Europa, wat overwegend pro-Europees is, en het protestantse noorden van Europa, wat veel minder pro-Europees, of zelfs Eurosceptisch gezind is.

Religie verdeelt hierin niet alleen Europa, het was oorspronkelijk ook een kracht die Europa verenigde, zo betogen Nelsen en Guth. Het waren de immers de Christendemocraten die in Europa de leiding namen in het proces van Europese integratie. Een Robert Schumann en Jean Monnett, maar ook Konrad Adenauer behoorden tot deze politieke familie. Zij waren het die aan de basis stonden van het proces van Europese eenwording. Vanuit het Rooms-Katholieke ideaal van een verenigd Europa, wat Nelsen en Guth terugtraceren naar de Karolingse tijd, streefden zij er naar de verschillende Europese natiestaten, Duitsland Italië, Frankrijk, Nederland, België en Luxemburg, waarin christendemocraten een dominante politieke rol speelden voor decennia, dichter bijeen te brengen.

Dat is uiteindelijk maar tot op zekere hoogte gelukt. Want hoe groter Europa werd, hoe meer landen er bij kwamen die een andere confessionele cultuur hadden, waaronder Groot-Brittannië en de Scandinavische landen. Allen landen die tot op de dag van vandaag terughoudend zijn m.b.t. verdere Europese integratie, waarbij de Britten er zelfs uit lijken te stappen. Nelsen en Guth wijten dit aan de protestantse confessionele cultuur van die landen. Daar waar het katholicisme een sterk transnationalisme kende, de Rooms-Katholieke kerk is inmiddels een wereldkerk, hechtten die protestanten meer aan soevereiniteit van hun eigen land.

De EU is er volgens Nelsen en Guth nooit in geslaagd om deze confessionele verschillen, die ondanks de secularisatie in Europa toch sterk verankerd bleven in de culturen van de verschillende landen, te overkomen. De auteurs betogen dat de EU er nooit in geslaagd is om een gevoel van gemeenschap te creeëren dat ten grondslag kan liggen aan geen gezamenlijke Europese identiteit. Een gevoel dat sterk genoeg is om de verschillen tussen katholieken en protestanten te overbruggen. Katholieke landen zijn nog steeds overwegend voorstander van meer Europa, daar waar de protestanten daar sceptisch over zijn. Deze verdeling splijt tot op de dag van vandaag de EU, en voorlopig lijkt het er, ondanks dat het ‘protestantse kamp’ verzwakt is door het aantstaande vertrek van de Britten uit de EU, niet op dat de verschillen op korte termijn geslecht zullen worden.

Religion and the Struggle for European Union biedt een prikkelend nieuw perspectief op Europese integratie, en de belemmeringen op dit gebied, wat veel andere gerenommeerde experts op dit gebied eigen vrijwel negeren: het belang van religie. Toch is de kracht van dit boek ook de zwakte. Geregeld lijkt her erop dat de auteurs proberen vrijwel alle ontwikkelingen uit de geschiedenis van Europese eenwording op de een of andere manier te linken aan het onderwerp religie. De lezer bekruipt dan ook het gevoel dat zo alles naar dit thema toegeschreven wordt. Aan de andere kant biedt de analyse vanuit het perspectief van religie toch ook grote inzichten. Het verklaart zaken die onvoldoende verklaard kunnen worden zonder in die analyse religie mee te nemen. Religion and the Struggle for European Union is daarom een aanrader voor diegene die interesse hebben in de (geschiedenis van de) Europese Unie, religie en cultuur in Europa. En het is een boek dat zeker niet mag ontbreken op de leeslijst van altijd pro-Europees ingestelde liberalen.

Brent Nelsen & James Guth, Religion and the Struggle for European Union, Georgetown University Press, 2015

Recensie door Gert Jan Geling