Over oude wegen - Mathijs Deen

Hebt u zich al eens afgevraagd waar de E17, de E19 en de E40 beginnen? Of eindigen? Weet u wanneer die wegen zijn ontstaan? Of waarom ze ons continent doorkruisen? Mathijs Deen (1962) is er in Over oude wegen van overtuigd dat we niet stilstaan bij die vragen. Meer zelfs, de geboorte en het doel van dat netwerk van transnationale wegen kunnen ons geen zier schelen. Aan de ene kant betreurt de Nederlandse schrijver die onverschilligheid. ‘Onder elke voetstap op Europese grond ligt een vorige,’ schrijft hij bijna juichend. ‘Onder elke weg ligt een pad, een spoor dat ooit door voorouders, handelslieden of veroveraars is uitgesleten.’ Aan de andere kant begrijpt hij waarom die E-wegen geen rol in het verhaal van Europa spelen. ‘Doorgaande wegen brachten zelden iets goeds,’ geeft hij toe. Waar een weg was gebaand, marcheerden ook legers of sprongen struikrovers tevoorschijn. Ook stonden wegen vaak in de weg van goed nabuurschap. Wie liet je toe op je erf? Wie joeg je ervan weg?

Om te bewijzen dat onze wegen uit meer dan kasseien, antislipasfalt of geitenpaden bestaan, selecteert Deen een aantal mensen die vanaf de preshistorie tot vandaag over Europese wegen hebben gezworven. Sommigen waren uit hun huis verdreven, anderen zochten een beter leven op, trokken er als pelgrims eropuit om hun ziel te redden of schoten grenzen over uit louter plezier. Deen duikt daarbij vol enthousiasme in de kleinste bijzonderheden van hun lotgevallen. Een aanpak die hij al eerder met groot succes tot een goed einde heeft gebracht. Zo drong hij in Brutus heeft honger (2011) door tot een reeks historische personages op een moment dat hun zekerheden de bodem werden ingeslagen. Het boek haalde in 2012 verdiend de tiplijst van de AKO Literatuurprijs. In De Wadden (2013) spitste hij zich dan weer toe op iedereen die ooit op de Waddeneilanden zijn aangespoeld. Deen etaleert in zijn nieuwe boek dezelfde kwaliteiten: een buitengewoon inlevingsvermogen, een doortimmerde stijl, consciëntieuze research en een flair voor pregnante details. Elk verhaal is een schets van een leven, van een samenleving, van een tijdgeest.

Soms probeert Deen zelf in voetsporen te treden. Zo volgt hij de zwerfroute van Boiorix. Deze aanvoerder van de Kimbren, een Germaanse stam, begon in de tweede helft van de 2e eeuw voor Christus met zijn volk aan een tocht van Jutland in het huidige Denemarken naar Thracië, op zoek naar een nieuwe vestigingsplaats. Vandaag bedekt Thracië een deel van Griekenland, Bulgarije en Europees Turkije. Ondertussen vernietigde Boiorix op zijn dooie gemak Romeinse legioenen en bedreigde hij zelfs Rome. Wie toen reisde, volgde rivieren. Achter hun oevers strekten zich immers haast ondoordringbare wouden uit, je zou er ongetwijfeld verdwalen of in een hinderlaag vallen. Uiteraard hadden Romeinse en Griekse geschiedschrijvers zoals Livius en Plutarchus geen goed woord voor die barbaren van Kimbren over, ook al hadden ze alles enkel van horen zeggen. ‘Ik zie de oude grenzen in het grenzeloos Europa,’ aldus een dweperige Deen wanneer hij op zijn beurt Jutland achter zich laat, de Elbe afzakt, over land tot de Donau doorstoomt en tenslotte stroomafwaarts naar Thracië trekt.

Soms laat Deen de reis in zijn verbeelding rijpen. Wanneer de vrouw in het souvenirwinkeltje op het erf van de boerderij Glaubaer op IJsland de schrijver op zijn hart drukt dat hij zich aan de feiten moet houden als hij het levenslot van Gudrid Thorbjornsdottir navertelt, gaat de aanbeveling zijn ene oor in en zijn andere weer uit. Het is Deen niet kwalijk te nemen. Gudruds leven leest namelijk als een vijfsterrenthriller. Rond 1025 na Christus ging ze te bedevaart naar Rome om aan paus Johannes XIX in hoogsteigen persoon te vragen of hij haar ouders, die in tegenstelling tot hun dochter niet gekerstend waren, toch tot de christelijke hemel wilde toelaten. Voordat ze de Noordzee overvoer en via Utrecht, Keulen, Worms, Bazel, de Sint-Bernardpas en Siena de Eeuwige Stad bereikte, had Gudrid echter al een verleden vol tragische omwentelingen gehad. Feiten? Deen duikt liever haar gedachtestroom in. Waar piekerde ze over? Wat ging er door hoofd toen ze vernam dat de ene na de andere kathedraal kort na zijn constructie was ingestort? Geloofde ze werkelijk dat de Heilige Vader haar welgezind was? Het resultaat is een aangrijpend en visueel ijzersterk verhaal.

‘Ik voel vooral het verdriet van afscheid,’ schrijft Deen als hij op een bergtop in de Pyreneeën filosofeert over de vlucht in 1640 van de gedwongen bekeerde Portugese Jood Jacob Barocas naar Amsterdam. Hoewel Deens gevoeligheid nu en dan in sentimentaliteit dreigt te vervallen, is Over oude wegen een puik boek, vol scheppende verbeelding en rijk aan wijze overwegingen.

Mathijs Deen, Over oude wegen, Thomas Rap, 416p., 22,99 euro.

Recensie door Joseph Pearce