Napoleon - Bart Van Loo

In 2014 herdachten we de tweehonderdste verjaardag van de slag van Waterloo die het einde betekende van de korte, maar hevige bewindsperiode van Napoleon Bonaparte, een van de meest fascinerende figuren uit de wereldgeschiedenis. Over Napoleon verschenen reeds talloze boeken, vaak hagiografisch, soms kritisch, maar zelden vernietigend. Het lijkt alsof de voormalige Consul en keizer onaantastbaar is, zeker in Frankrijk, waar hij door velen nog steeds geëerd wordt als een groot staatsman die de ideeën van de Franse Revolutie verspreidde over het Europese continent en op diverse terreinen moderniseringen invoerde die zorgden voor meer beschaving en welvaart. Nu klopt het dat Napoleons invloed op tal van terreinen groot was, denk aan de verspreiding van de Code Civil, het decimaal stelsel en de Burgerlijke Stand. Maar die ‘realisaties’ gebeurden wel tegen de achtergrond van enorm veel geweld ten koste van miljoenen mensenlevens die werden opgeofferd ter wille van Napoleons grote ambitie: van Parijs de hoofdstad van Europa en zelfs van de hele wereld maken.

In zijn magistrale boek Napoleon. De schaduw van de revolutie tekent Bart Van Loo een  levendig portret van de voormalige tiran. Daarin krijgen we een goed beeld van de grenzeloze ambitie, de ijdelheid, de verwaandheid, de zelfingenomenheid, de drammerigheid, de aan gekheid grenzende genialiteit, de scherpe vooruitziendheid maar later ook latente blindheid, het grenzeloze cynisme, de platvloersheid, de doortraptheid, de overmoed, de onverschilligheid, het opportunisme, de harteloosheid, de megalomane plannenmakerij, en de promiscuïteit van de Corsicaanse vechtjas die het van luitenant schopte tot zelfverklaarde keizer van een land dat vanaf 1789 in een maalstroom van politieke en militaire gebeurtenissen zonder weerga terechtkwam, van het begin van de Franse Revolutie met de bestorming van de Bastille en de onthoofding van de Franse koning Lodewijk XVI, over de opeenvolgende veldslagen, overwinningen en nederlagen, tot de verbanning van de protagonist naar het eiland Sint Helena in het Zuiden van de Atlantische Oceaan waar hij op 52-jarige leeftijd compleet uitgeblust, corpulent, maar nog steeds eigenzinnig stierf.  

Beethoven schreef dan wel zijn Eroïca (zijn derde symfonie) ter zijner ere, en Goethe mag dan na een ontmoeting met hem wel onder de indruk zijn geweest, Thomas Paine noemde Napoleon ‘de grootste charlatan die ooit had bestaan’. Tussen die uitersten schreef rasverteller Bart Van Loo een bijzonder leesbaar boek dat waarschijnlijk veel dichter de waarheid benadert dan de vele lofredes die we tot vandaag te lezen krijgen, en het resultaat zijn van de onverdroten propagandistische verdraaiingen die Napoleon uit zijn opvallend bizarre hoed toverde om zelfs zijn nederlagen voor te stellen als staaltjes van subliem militair inzicht en een superieure diplomatische strategie. Niet dat hij laf of onbekwaam was, daarvoor waren zijn overwinningen te veelvuldig en indrukwekkend, maar op cruciale momenten liet hij zijn soldaten (‘zijn kinderen’) en beste vrienden in de steek omdat hij wist dat hij het spel verloren had zoals bij zijn bizarre veldtocht in Egypte en later zijn regelrechte mislukking in Rusland. Een constante in zijn leven was alvast het beter voorstellen van de situatie dan de realiteit.

Bart Van Loo begint zijn boek met de Franse Revolutie en de machtstrijd tussen girondijnen en jacobijnen, die zal uitlopen op de Terreur van Robespierre. Al in die fase betoont de latere keizer zijn politieke feeling om zeker niet tot het kamp van de verliezers te behoren. Samen met Napoleon lopen de levens van de topdiplomaat Talleyrand en de baas van de politie Fouché als een rode, vaak bloedige draad doorheen het verhaal. Op jonge leeftijd toont Napoleon zich al als een nuttige kracht in een leger van sansculottes. Compleet onverwacht verdrijft hij de Britten uit Toulon en verovert hij als bevelhebber van het Armée d’Italie de macht in Italië, zijn tweede vaderland. Daarna overspeelt hij zijn hand in zijn Expeditie naar Egypte, maar zorgt voor een ander beeld aan het thuisfront dankzij een geraffineerde beïnvloeding van de pers. Daarop pleegt hij op dertigjarige leeftijd een staatsgreep en komt uit de kruitdampen naar voor als eerste consul. Na opeenvolgende oorlogen slaagt hij erin de macht te veroveren in zowat geheel Europa met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk, zijn eeuwige vijand. Maar Oostenrijk gaat voor de bijl bij de slag bij Austerlitz, al gaat dat ten koste van enorme verliezen aan manschappen, paarden en militair materiaal.

Tussendoor kroonde Napoleon zichzelf tot keizer, in aanwezigheid van de paus, dit laatste tot ontzetting van de vele Jacobijnen en republikeinen die lange tijd met hem meevochten. De roem stijgt naar zijn hoofd en dat van zijn familieleden die zich op alle mogelijke manieren verrijken en op die manier in de kaart spelen van de vijanden van het nieuwe keizerrijk. Daarop begaat Napoleon, net zoals Hitler zowat anderhalve eeuw jaar later, zijn grootste blunder: een aanval op Rusland. Zijn Grande Armée bereikt in tegenstelling tot de Führer wel Moskou, maar moet zich dan terugtrekken. Het is een van de meest dramatische passages in het boek. De keizer laat zijn leger in de steek en keert haastig terug naar Parijs om er met een nieuw leger opnieuw slaags te raken tegen de Pruisen, Saksen, Oostenrijkers en Russen. Het wordt een debacle en Napoleon wordt verbannen naar Elba. De rust lijkt hersteld, maar Bart Van Loo beschrijft met bravoure hoe de keizer zich een weg terugvecht naar de top en een laatste gooi doet naar de absolute macht: de slag van Waterloo.

Als die dramatisch eindigt, lezen we hoe Napoleon er alleen voor staat. Zijn vrienden zijn gedood op het slagveld, zijn familie laat uitgebuite volkeren achter, zijn naaste medewerkers kiezen eieren voor hun geld. De keizer probeert nog te ontsnappen naar de Verenigde Staten, maar het net sluit zich en hij wordt deze keer verbannen naar het veraf gelegen Sint Helena. Deze samenvatting doet tekort aan het werk van Bart Van Loo die juist oog heeft voor de intriges en samenzweringen, de vreugdes en ontgoochelingen, de details en de overzichten. Zoals de wens van Napoleon voor een erfelijke monarchie en zijn hoop op een troon voor zijn zoon, speciaal verwekt bij een Oostenrijkse prinses. Over zijn opportunistische houding tegenover de katholieke kerk en de paus die hij als een marionet probeert in toom te houden. Over zijn wilde plannen om Engeland te veroveren en het eiland uit te roken met een boycot waar zijn eigen land stilaan aan ten onder gaat. En vooral over zijn onstilbare honger naar kanonnenvlees, jonge soldaten ter aanvulling van de gesneuvelden van zijn Grand Armée.

Het besluit is niet positief voor Napoleon. Bart Van Loo wijst terecht op de enorme tol van zijn megalomane veroveringsplannen die finaal het leven zullen kosten aan 3,5 miljoen mensen, vooral jonge mensen. Zijn epiloog is dan ook vernietigend. Maar hoe vergaat de geschiedenis? Vandaag wordt Napoleon voorgesteld als een wat bizarre maar geniale strateeg, die Europa zoveel goeds heeft gebracht. Dat beeld klopt niet, maar zegt veel over de destructieve kracht van de geschiedenis die de herinneringen verdraait en bijkleurt. Napoleon was een ramp voor zijn land. De miljoenen doden zijn er het bewijs van. Juist daarom mag de herdenking in Waterloo geen gezellig onderonsje worden van staats- en regeringsleiders, maar een aanklacht tegen elke vorm van tirannie. Want als Napoleon zou kunnen ontsnappen aan de objectieve geschiedschrijving dan dreigt op termijn hetzelfde met Stalin en Hitler. En dat is het laatste wat we zouden willen. Vandaar het belang van dit boek dat noodzakelijk is om alles opnieuw op zijn juiste plaats te zetten. Massamoordenaars die beschaving hebben verspreid, blijven massamoordenaars. Dat is de grote les van dit boek.

Bart Van Loo, Napoleon. De schaduw van de revolutie, De Bezige Bij, 2014

Recensie door Dirk Verhofstadt