De Cirkel - Dave Eggers
Google, Facebook, YouTube, Twitter, Amazon, PayPal, Instagram, Streetview, Wikipedia, Skype, eBay, Baidu Baike en dergelijke zijn bedrijven die zowat tien jaar geleden nauwelijks gekend waren. Maar vandaag behoren ze tot de top van de meest gerenommeerde merken en hebben ze een omzet van vele miljarden dollars. En dat allemaal door één nieuwigheid: het internet dat door de overgrote meerderheid van de wereldbevolking momenteel gebruikt wordt. Vooral Google, Facebook en Twitter spreken tot de verbeelding. Het eerste is de meest gebruikte zoekmachine die door een enorm aantal mensen gebruikt wordt om informatie te bekomen. Het tweede is een sociaal platform waarbij gebruikers in contact kunnen komen met al dan niet bevriende mensen en die op die manier een wereldwijd net van intermenselijke connecties heeft opgebouwd. Het derde is een middel om via 140 karakters een bericht door te sturen naar tienduizenden volgers die dat opnieuw kunnen retweeten en bekend maken.
Het opzoeken op Google, leuk vinden op Facebook en berichtjes tweeten op Twitter is een aangenaam tijdbedrijf voor veel mensen maar helemaal niet onschuldig. De impact van dergelijke ‘sociale media’ kan niet onderschat worden. Het gaat om private bedrijven die door middel van intelligente algoritmes de wensen en behoeftes van hun talloze gebruikers of volgelingen traceren en op die manier adverteerders aantrekken. Elke muisklik levert die bedrijven steeds meer gedetailleerde informatie op over onze voorkeuren en verlangens. Dat betekent dat die advertenties steeds concreter, doelgerichter en dus efficiënter worden. Nu kan je zeggen dat mensen daar met hun gebruik van Google, Facebook en Twitter zelf om vragen, maar de overgrote meerderheid is zich daar helemaal niet van bewust. Ze hebben, toen ze deze sociale media voor het eerst gebruikten, blindelings de gebruiksvoorwaarden aanvaard, en die media zorgen dag na dag voor een stukje ontmanteling van hun privacy.
De roman De Cirkel van Dave Eggers geeft een hallucinant beeld van wat er zou kunnen gebeuren mochten al deze systemen die we vandaag kennen, gebundeld worden in één groot bedrijf dat op die manier een quasi monopolie zou hebben over het doen en laten van bijna de gehele wereldbevolking. Dat bedrijf, De Cirkel, is natuurlijk een fictie, een verzinsel, maar de lezer beseft al snel dat elke actie die het bedrijf onderneemt al voor een groot deel realiteit is geworden. In feite leidt de auteur ons stapje na stapje doorheen de technologische mogelijkheden die vandaag al grotendeels bestaan, maar niet altijd worden toegepast omdat er voor diverse toepassingen problemen bestaan met het recht op privacy en andere ethische grenzen waaraan de sociale media zich vandaag nog min of meer aan houden.
Sleutelfiguur in deze roman is Mae, een ambitieuze afgestudeerde studente, die met hulp van een vroegere studiegenoot aangeworven wordt bij De Cirkel. Ze hoopt op die manier het bedrag dat ze moest lenen om te kunnen studeren snel af te betalen en een succesvolle carrière op te bouwen. Ze is een van de ruim 10.000 werknemers van het bedrijf dat in handen is van drie initiatiefnemers, de Drie Wijzen. Die proberen zowat alle gemotiveerde en inventieve jonge mensen met nieuwe ideeën en toepassingen op het vlak van de nieuwe media aan het bedrijf te binden, zodat ze een steeds grotere macht worden die zelfs impact heeft op de politieke besluitvorming. En juist dat laatste vormt de kern van het boek. Wie kan en mag beslissen over de levens van miljoenen burgers? Wat is de beste manier om hun veiligheid te waarborgen? En in welke mate is het aanvaardbaar, zelfs nuttig of noodzakelijk om de privacy van de burgers te verdedigen en bepaalde nieuwe applicaties te verbieden?
Voor Eamon Bailey, een van de Drie Wijzen, zowat een evenbeeld van Steve Jobs, lanceert nieuwe producten waaronder minuscule camera’s die wereldwijd worden aangebracht – en die nauwelijks zichtbaar zijn voor het oog – waardoor men vanuit De Cirkel in real time talloze plaatsen kan bekijken. Het zou aldus Bailey, de misdaadcijfers spectaculair kunnen doen dalen en tirannen weerhouden om mensenrechten te schenden. ‘Alles zien, zonder filter’, dat is het doel, en dit alles onder het motto ‘alles wat gebeurt moet openbaar zijn’. Wat het boek zo bijzonder maakt, is dat de auteur via de protagonisten in zijn roman deze nieuwigheden zo sterk laat verdedigen dat menige lezer het ermee eens zal zijn. Het doet denken aan StreetView en GoogleGlass waartegen eerst zoveel bedenkingen werden geuit over aantasting van de privacy, maar waar tegenwoordig nauwelijks nog iemand naar kraait.
Intussen worden Mae en de andere werknemers van De Cirkel ertoe aangezet om zoveel mogelijk ‘sociaal’ te doen en hun hele doen en laten te delen met de anderen. Dat gebeurt nu reeds via Facebook, maar in de roman kunnen alle van het wereldwijde gebruikers dat ook zonder enige beperking volgen, en dat zijn er heel wat want De Cirkel heeft een quasi monopolie positie. Als een politicus dit monopolie en de schending van de privacy aan banden wil leggen, volgen al snel onthullende zaken over zijn privéleven zoals financieel geknoei en kinderporno. Waarop een andere politicus het tegenovergestelde doet en als eerste compleet transparant door het leven wil gaan, met een camera op het lichaam waardoor alle contacten kunnen gezien en gehoord worden. De Cirkel juicht dit toe.
Al snel volgen andere politici dit voorbeeld want hun kiezers vinden dat een goede zaak. ‘Wat hebben die anderen te verbergen, die weigeren compleet transparant te gaan’, zo vragen ze zich af. ‘Privacy is diefstal’ zo luidt de nieuwe slogan van het bedrijf. Want waarom zou je eigen ervaringen niet willen delen met anderen, tenzij je slechte bedoelingen hebt? Het klinkt sciencefiction, maar eigenlijk houdt deze roman ons een spiegel voor. Want ook in het echte leven is een onthutsende ontmanteling van onze privacy bezig via talloze camera’s, ons gebruik van internet, getrouwheidskaarten, telefoongegevens (waarbij men steeds accurater de locatie van de beller kan traceren), bankkaarten, SIS-kaarten, elektronische identiteitskaarten, dashcams en tal van andere middelen die gretig gebruikt worden zonder dat we ons daar druk over maken. De fictieve wereld van Eggers is, zoals we weten sinds de onthullingen van klokkenluider Snowden, al akelig nabij gekomen.
De protagonisten in het boek, de leiders van De Cirkel, spreken over het volledig sluiten van de cirkel als hun finale doel. Waarbij alles wat mensen doen bekend is, opgeslagen wordt en kan dienen in de strijd tegen de misdaad. Ze willen komen tot een volkomen veilige samenleving waarbij niets meer privé is. Ze streven zelfs naar een verplichte aansluiting bij De Cirkel en het regelmatig organiseren van rechtstreekse referenda waarbij iedereen zijn stem moet uitbrengen over een of ander voorstel, een Doemocratie, waarbij de uitslag razend snel gekend is en de wil van de ‘kiezers’ onmiddellijk moet worden uitgevoerd. Daardoor wordt de politiek in feite zinloos. Ook dit klinkt enigszins utopisch, maar bij de twee laatste presidentsverkiezingen in de VS, speelden Facebook en Twitter een belangrijke rol door in te spelen op de voorkeuren van gebruikers/kiezers in de zogenaamde ‘Swing States’. Obama had 40 miljoen Facebook-likers en 14 miljoen Twitter-volgers, waarvan velen zijn boodschappen doorstuurden of retweeten.
De Cirkel is de hedendaagse versie van 1984 van George Orwell. Toch is er één groot verschil. Zowat alles wat Eggers beschrijft is nu al mogelijk. Vandaar de noodzaak van een kritische tegenbeweging van burgers en politici die opkomen voor onze privacy. Vandaar het belang van de rechtelijke uitspraak met betrekking tot Google over het ‘recht om vergeten te worden’. Vandaar de reden om elke wijziging in de bedrijfspolitiek in de nieuwe mediabedrijven met argwaan te onderzoeken. De leiders van Google, Facebook, Twitter en andere succesbedrijven zullen in alle toonaarden ontkennen dat ze onze privacy willen aantasten. De realiteit is dat onze private voorkeuren in de loop van geschiedenis nog nooit zo erg werden uitgebuit ten bate van de beurskoersen van de betrokken bedrijven. Hoog tijd om hiertegen op te treden. Lees De Cirkel en je begrijpt waarom.
Dave Eggers, De Cirkel, Lebowski, 2013
Recensie door Dirk Verhofstadt
