De geluksmachine - Frank Mulder
We leven in fantastische tijden en hebben het nog nooit zo goed gehad. De materiële welvaart in het Westen is hoog en stijgt in alle delen van de wereld, de levensverwachting voor mannen en vrouwen neemt nog jaarlijks toe, het aantal geweldplegingen staat wereldwijd op het laagste punt ooit, we kunnen allerlei ziektes steeds beter bestrijden, en dank zij de globalisering en de sociale media hebben we contacten met mensen uit diverse culturen en landen. Toch zijn er heel wat denkers die pessimistisch zijn over de huidige gang van zaken. Ze keren zich af van het kapitalisme, het consumentisme, het individualisme, de moderniteit, het vooruitgangsgeloof en zelfs de vrijheid. Mensen zijn hebzuchtig, ze willen steeds meer en hebben geen echt doel meer voor ogen. Tal van nieuwe ziektes komen op zoals depressies en burnouts, het aantal zelfdodingen ligt in tal van (westerse) landen bijzonder hoog en de draagkracht van de aarde is bijna bereikt, misschien zelfs al overschreden. Het is een stelling die regelmatig opduikt onder filosofen, economen en andere intellectuelen.
Zo verscheen het boekje De Geluksmachine van de Nederlandse freelance journalist Frank Mulder die onder meer publiceert in Trouw, De Groene Amsterdammer en Filosofie Magazine en die met zijn gezin woont in een woongemeenschap in een achterstandswijk in Utrecht. De Geluksmachine is een populair-filosofische cultuurkritiek op de hedendaagse samenleving. Frank Mulder beschrijft hoe we tegenwoordig leven in een soort hyperrealiteit, waar we de vervulling zoeken van onze verlangens: een kunstmatige wereld die ons wil bevrijden van de beperkingen van de natuur en waar al onze verlangens kunnen worden bevredigd. Maar achter deze façade van Facebookprofielen, irisscans en voorgesneden worteltjes ontwikkelt zich zo een ‘geluksmachine’, die ons permanent tevreden houdt, maar die steeds lastiger bij te sturen is. Frank Mulder houdt daarom een pleidooi om te kiezen voor een spiritueel leven van verzet en hoop, midden in de harde werkelijkheid.
Techniek en de technische ruimte grijpen steeds meer in ons leven in. Zo bevinden we ons in een geconstrueerde wereld, een soort boven-realiteit of hyperrealiteit. Steeds meer menselijke taken worden overgenomen door machines en gebruiksvoorwerpen die niet alleen onmisbaar worden, maar zich als vanzelf uitbreiden. En daar doen we met zijn allen aan mee want ‘de belofte van de hyperrealiteit is bevrediging van onze verlangens,’ aldus de auteur. En we consumeren steeds meer om ons te vermaken, om de leegte te ontlopen en de anderen na te bootsen. Frank Mulder ziet dan ook drie nefaste bewegingen. We proberen zoveel mogelijk geld te verzamelen om meer welvaart te hebben, we proberen zoveel mogelijk te controleren om onze veiligheid te waarborgen en we proberen onze status te verhogen door ons met de anderen te identificeren. Maar die drie bewegingen leiden niet tot meer geluk.
Meer geld verdienen betekent dat we steeds meer economische groei moeten kennen. Nu zijn we de voorbije decennia gemiddeld wel rijker geworden maar ten koste van steeds harder en stressvoller te werken. En veel jobs staan op de tocht omdat ze worden overgenomen door de techniek. ‘Ons doel was materiële zekerheid, maar als we iets zijn kwijtgeraakt dan is het wel die zekerheid,’ aldus de auteur. Ook de toenemende controle om meer veiligheid te bekomen lukt niet. Die ‘beheersing gaat een eigen leven leiden en wordt belangrijker dan het lenigen van de behoefte die we hadden.’ Tal van internetsites verzamelen info over ons, kunnen ons traceren en controleren met als doel gerichte advertenties te kunnen verkopen. En dan moet de biometrie nog volop doorbreken waarmee elke persoon ook lijfelijk gevolgd zal kunnen worden. Op die manier leidt controle tot meer controle. Onze status verhogen betekent dat we bij de uitverkorenen willen horen, maar dat lukt niet voor iedereen.
‘We leven steeds meer in een technische wereld, die ons wordt gepresenteerd als een soort verbeterde versie van de natuurlijke realiteit,’ schrijft Frank Mulder die sterk beïnvloed is door de Franse socioloog en theoloog Jacques Ellul. Zijn stelling was dat ‘onze vrijheid ondermijnd (wordt) doordat technische systemen autonoom worden.’ Dat laatste klopt natuurlijk niet helemaal. Het zijn steeds mensen die zullen beslissen of bepaalde technieken mogen en kunnen worden ingezet en hoe ze zullen functioneren. Maar het klopt dat we steeds meer taken overlaten aan machines die het werk van mensen overnemen en efficiënter werken. Frank Mulder geeft het voorbeeld van de intensieve landbouw waar steeds minder boeren actief zijn en de efficiëntie per bedrijf fenomenaal gestegen is. De vraag is of dit een slechte evolutie is in de wetenschap dat hele boerenfamilies zich vroeger moesten afbeulen voor een geringe opbrengst en dito welvaart.
Veel van de analyses van Frank Mulder kloppen al trekt hij al te snel generaliserende conclusies en zoomt hij alleen in op de negatieve aspecten van de moderne technologie. Daarbij kloppen een aantal van zijn aannames niet. Zoals de onderliggende gedachte van ‘vroeger-was-het-beter’ en de hedendaagse vereenzaming van het individu (onder meer door de sociale media en het gebrek aan menselijk contact). Vroeger was het niet beter. Mensen moesten fysiek hard wroeten, hadden minder vrije tijd, waren kwetsbaarder voor allerlei ziektes en leefden minder lang. Vroeger kenden mensen een veel monotoner leven met nauwelijks tot geen tijd voor afleiding, sport en cultuurbeleving. Uit onderzoek blijkt dat het met die vermeende eenzaamheid vandaag best meevalt. En ook het vrijwilligerswerk en de inzet voor goede doelen gaat het de goede kant op. Mensen zijn begaan met anderen, zelfs met diegenen die ze niet kennen maar bijvoorbeeld getroffen worden door rampspoed aan de andere kant van de wereld.
De vraag stelt zich ook waar de auteur naartoe wil? Moeten we nieuwe technologieën afwijzen? Moeten we het streven naar welvaart, veiligheid en een betere status afremmen of zelfs stilleggen? En wat is het alternatief voor de schijnbaar compleet materialistisch ingestelde doelstellingen van de mens? Het aap komt pas in de laatste hoofdstukken uit de mouw. We moeten opnieuw de spirituele toer op, aldus Frank Mulder. We moeten de weg van Jezus volgen en écht leven. Wat dat ‘écht leven’ juist inhoudt is echter niet zo duidelijk. De auteur blijft vanaf dan steken in spiritueel gewauwel zoals dat ‘er iets veel diepers (is) dan geluk of fijnheid, en dat is het goede leven.’ En dat we moeten ‘delen’ door geld te geven aan een goed doel (wat al massaal gebeurt), door vrijwilligerswerk te doen (idem) en zoals de auteur te ‘wonen in gemeenschap’ waar ze samen bidden. Ergerlijk wordt het als de auteur schrijft dat we als kinderen van de hyperrealiteit geen connectie meer hebben met de pijn en dat we ‘de pijn weer (moeten) opzoeken’.
Frank Mulder laat zich volledig gaan als hij het heeft over de ellende die hij rondom zich ziet van mensen zonder werk, met depressies, met schulden, enzovoort. ‘Het enige waar we op kunnen hopen en voor kunnen bidden is: God, red ze,’ schrijft hij. Je zal het er als zieke of werkloze moeten mee doen. Wie dit leest zal onmiddellijk de goede kanten van onze moderne samenleving zien, namelijk de mogelijkheid om via een rationele weg die mensen daadwerkelijk te helpen door hen een opleiding te geven, de taal aan te leren, hen aan te sporen de handen uit de mouwen te steken, ze de nodige medicatie te geven, ze kennis te laten nemen van de vele mogelijkheden op het vlak van cultuur, sport en ontspanning. We hebben geen God nodig om te beseffen wat we voor de zwakkere medemens moeten doen. Het verzet tegen een almachtig technologisch systeem dat ons zou knechten moeten we niet counteren door te bidden of te vasten (ook dat stelt de auteur voor) maar door de vermogens van elke mens te ontplooien en hen daarbij te helpen. In feite valt die hele geluksmachine die Frank Mulder zo verkettert nog best mee. We hebben het nog nooit zo goed gehad.
Frank Mulder, De geluksmachine, Uitgeverij Kok, 2015
Recensie door Dirk Verhofstadt
