De liberale democratie staat onder druk - Dirk Verhofstadt

De wereld verandert in een razendsnel tempo. Niet alleen op economisch vlak met de toenemende automatisering en digitalisering, maar ook op geopolitiek en ideologisch vlak. Na de val van de Muur en de ineenstorting van het communisme leek die ideologische strijd beëindigd en verkondigde Francis Fukuyama het einde van de geschiedenis waarin de liberale democratie als samenlevingsvorm definitief overwonnen had. Vandaag weten we dat dit niet klopt, dat de strijd tussen de ideologieën helemaal terug is en dat de liberale democratie overal in de wereld onder druk staat. De voorbeelden daarvan zijn legio.

Denk aan het islamisme en salafisme dat zich nadrukkelijk afkeert van onze liberale waarden zoals de vrijheid van meningsuiting, de scheiding van geloof en staat, de gelijkheid van man en vrouw en het recht op zelfbeschikking. Het voorval in het Genkse stadhuis waar predikers hun afkeer van deze waarden duidelijk maakten, is geen toeval. Al lang waarschuw ik voor de opmars van deze islamitische fanatici die de geesten van vooral jongere, zoekende moslims vergiftigen met hun centrale boodschap dat men zich moet afkeren van de liberale democratie en terugkeren naar wat ze ‘de zuivere islam’ noemen. In mijn boek Salafisme versus democratie pleit ik ervoor om salafistische organisaties te verbieden.

Denk aan de opmars van het nationalisme en extreemrechts dat zich keert tegen het liberale kosmopolitisme, de vrije wereldhandel, de migratie en de Europese Unie. Hun credo van ‘eigen volk eerst’ klinkt luider dan ooit tevoren. Zij pleiten voor het sluiten van grenzen, het bouwen van nieuwe muren, protectionisme en het zich terugtrekken uit de EU. De gevolgen zien we. De Brexit heeft geleid tot economische onzekerheid in het Verenigd Koninkrijk, tot massale delokalisaties van bedrijven, stijging van de werkloosheid en politieke stuurloosheid. Ook de ongrondwettelijke uitroeping van de Catalaanse onafhankelijkheid heeft er geleid tot een exodus van bedrijven, stijgende werkloosheid en complete instabiliteit. Opvallend was ook het geweld van de Alt Right in Charlottesville, neonazi’s die een vreedzame betoging uiteensloegen, maar daarvoor niet bekritiseerd werden door Trump die zich steeds meer opwerpt als woordvoerder van de White Christian Mayority.

Denk aan de comeback van het communisme en andere vormen van extreem links dat zich frontaal keert tegen het liberaal economisch systeem. Zij zetten zich af tegen het kapitalisme, tegen de vrije markt en tegen het eigendomsrecht. Ze vergeten daarbij dat net die zaken gezorgd hebben voor een fenomenale stijging van de welvaart. En net die welvaart heeft het ook mogelijk gemaakt om een sterke sociale zekerheid uit te bouwen die de zwakkeren in de samenleving helpen en ondersteunen. Dit systeem bestond in de voormalige communistische landen niet. Daar heerste collectieve armoede, onderdrukking, onvrijheid. De geschiedenis van het communisme is die van de terreur van Stalin, van de massamoorden van Mao, van het neerslaan van de Hongaarse opstand in 1956 en de Praagse Lente in 1968, en van het neerhalen van de gehate Berlijnse Muur.

Denk ook aan de toename van het autoritarisme dat lak heeft aan de liberale democratie. Denk aan Orban in Hongarije, Erdogan in Turkije en vooral Poetin in Rusland. In een ophefmakend interview met Poetins huisideoloog Alexander Doegin (De Standaard, 20/11) zegt die laatste dat het liberalisme op zijn laatste benen loopt. Hij keert zich nadrukkelijk tegen de vrijheid en vooruitgang. In zijn laatste boek The Fourth Political Theory verdedigt hij een terugkeer naar het verleden, de Russische nationalistische collectieve identiteit waaraan de individuele mens zich moet onderwerpen. In de praktijk zien we hoe Rusland steeds meer afglijdt naar een dictatuur. Poetin vervalst verkiezingen door de pers de muilkorven en politieke tegenstanders en journalisten letterlijk uit de weg te laten ruimen, denk aan de moorden op Anna Politkovskaja en Boris Nemtsov.

Toch ben ik optimistisch over de toekomst van het liberalisme. Ik geloof in de kracht van liberale ideeën om de wereld ten goede te veranderen. De kern van het liberalisme is het individualisme, het recht op zelfbeschikking van elke mens. De geest van het individualisme is sinds de Verlichting uit de fles en zal er niet meer terug ingestopt kunnen worden. Het individualisme is een universele trend die spoort met de geschiedenis van de mens, een langzame maar onstuitbare evolutie van minder naar méér individuele vrijheid. Zelfs ondemocratische landen zullen de trend naar de moderniteit en het individualisme niet kunnen tegenhouden. Daarvoor is het verlangen van de mens naar vrijheid te groot.

De globalisering, die mee gestuwd wordt door het gebruik van het internet en de sociale media, zorgt voor steeds meer bewustzijn van de mens over zijn positie in de wereld. En dat bewustzijn is er een van meer vrijheid, meer zelfbeschikking, meer autonomie. De mens wil bevrijd worden van de ketenen die anderen hem willen opleggen. De mens wil vrij zijn, en dat verlangen zal op termijn overal toenemen. De strijd voor het individualisme is een progressieve strijd bij uitstek. De geschiedenis van het liberalisme is dus niet ten einde zoals Doegin beweert, maar een nooit eindigend proces op weg naar een groot ideaal van vrijheid, welvaart en vrede in de hele wereld.

Dirk Verhofstadt

Auteur van ‘De geschiedenis van het liberalisme’ en kernlid van Liberales