Democratie en privacy - Philippe De Backer

Sinds 2007 is 15 september de dag die door de Verenigde Naties wordt gewijd aan de democratie. De bedoeling van deze dag is om het publieke bewustzijn aan te wakkeren en na te gaan hoe het met de democratie gesteld is. In 2007 bereikte het aantal democratieën een hoogtepunt, na een verdubbeling ten opzichte van de jaren 80. Een dag gewijd aan de democratie kon op dat moment misschien overbodig hebben geleken. Exact 10 jaar later weten we dat dergelijke dag helemaal niet overbodig is. Nochtans mag dat niet verrassen. Onze vrije en democratische samenleving is niet langer evident. Talloze schrijvers hebben al gewezen op de inherente mogelijkheid dat democratieën ten onder gaan.

Wanneer Alexis de Tocqueville de jonge Amerikaanse democratie ontdekte en beschreef in zijn lijvig werk De la démocratie en Amerique, stelde hij dat democratieën kunnen verglijden naar massademocratieën waarbij het individuele denken plaats moet ruimen voor een massa die bereid is om vrijheid op te geven voor een autoritaire macht die hen lijkt te beschermen en zelfs voor hen denkt. De eerst grote bevestiging van die hypothese heeft plaatsgevonden in de jaren 30 en 40 van de vorige eeuw. Wanneer de Duitse schrijver Thomas Mann voor het oprukkende fascisme en nazisme vluchtte naar de Verenigde Staten echoode hij in talloze lezingen de voorspelling van de Tocqueville.

Hij vertelde hoe mensen toegeven aan de charmes van een nieuw en onbekend staatssysteem dat mensen ontslaat van hun verantwoordelijkheid om na te denken en alle macht geeft aan tirannen. Tirannen wiens primaire bezigheid is om hun bevolking zodanig af te stompen tot ze uiteindelijk ontmenselijkt en willoos zijn. De dag van de democratie is een gepast moment om ons af te vragen: “Wat zouden de Tocqueville en Mann schrijven of zeggen mochten ze vandaag hun trip overdoen? Zouden we hen moeten vertellen dat de kuddegeest het vandaag heeft gehaald van de plicht tot kritisch nadenken en de zoektocht naar ware feiten?”

In een tijdperk dat bestempeld wordt als een post-truth era lijkt het antwoord voor de hand te liggen. Een stompe uitspraak krijgt vandaag meer retweets dan de fact check die men erop toepast. Een gezonde scepsis tegen overdadig centraal gezag heeft plaats moeten ruimen voor de smeekbede naar een sterke man die het zal oplossen door het moeras te dreggen. Volgens Friedrich von Hayek is dit overigens de tiende etappe op de weg naar de slavernij.

Een van de redenen die men vandaag aanduidt als oorzaak van het post-truth tijdperk is de opkomst van sociale media. Onlangs stond er in de New York Times nog een stuk over hoe Facebook de democratie overwonnen heeft. Daar zit een grond van waarheid in. Sociale media laten toe veel gerichter dan ooit te voren te adverteren. Er wordt daarbij niet geadverteerd voor het liberalisme, het socialisme of het conservatisme. Nee, er wordt geadverteerd op specifieke thema's die gevoelig liggen bij individuele burgers. We zien met andere woorden enkel de gelijkenissen met een kandidaat, zelden of nooit de zaken waarin we verschillen van standpunt. Die advertenties hoeven zelfs niet uit te gaan van de kandidaat in kwestie. Iedereen kan adverteren op sociale media en niemand moet er verantwoording voor afleggen.

Deze vorm van adverteren neemt nagenoeg alle pluraliteit en transparantie weg uit het politieke debat. Het eigen gelijk wordt met regelmaat bevestigd en bestendigd. Het grootste probleem qua transparantie en pluraliteit schuilt echter niet in de politieke advertenties as such maar in de technologie achter de sociale media. De overvloed aan berichten en (des)informatie noopt platformen ertoe een selectie te maken van wat gebruikers te zien krijgen. De algoritmes van de sociale media selecteren die zaken waarvan het denkbaar is dat we ze leuk zouden vinden. Opnieuw worden mensen opgesloten in de cluster van hun eigen gelijk, zonder enige vorm van intellectuele uitdaging. De zoektocht naar waarheid door middel van these en antithese wordt gestaakt. Tel daarbovenop nog eens de invloed van professionele verspreiders van fake news uit Rusland en het begint toch aardig zorgwekkend te worden.

Bij het zien van al deze onheilspellende tekenen kan men zich afvragen of we gedoemd zijn om de jaren 30 en 40 van vorige eeuw te herbeleven en of dit een soort cyclische fataliteit is die zich om de zoveel tijd voordoet. Het antwoord daarop kunnen we vinden bij dezelfde personen die zoveel jaren geleden deze voorspelling deden. Toen de Tocqueville wees op de inherente valkuilen van de democratie, gaf hij tegelijkertijd ook het juiste antidotum. Zijn oplossing is niet eens zo verrassend: “De democratie moet onderwezen worden en op tijd en stond aangepast worden aan de tijd, plaats en noden van de omstandigheden en de mensen.” Ook Mann zou hem daar later in bijtreden.

Vanaf volgend schooljaar zal het vak burgerschap onderwezen worden in het Gemeenschapsonderwijs, zonder meer een goed signaal. Ik hoop dat de lessen van de Tocqueville en Mann zullen doorsijpelen in dat vak. Maar net zoals de democratie mee moet gaan met zijn tijd, moet ook onze invulling van burgerschap meegaan met zijn tijd. Als we vandaag van onze kinderen actieve burgers willen maken, dan zullen we ze ook moeten aanleren hoe ze kritische burgers moeten zijn op het internet. Dat betekent dat ze moeten beseffen dat wat ze over zichzelf vrijgeven op het internet en de sociale media kan gebruikt worden om hen op een specifieke manier te beïnvloeden. Enkel kritische burgers kunnen immers actieve burgers zijn.

Ik heb vorig jaar tijdens mijn privacytournee langs scholen gezien hoe leerlingen hun ogen opentrokken als ze hoorden wat men over hen weet. Als we het echt menen met burgerschap op school, zal omgaan met online privacy daar een onderdeel van moeten zijn. Als we daarvan een succes kunnen maken, dan kunnen we misschien zeggen dat we de boodschap van de Tocqueville en Mann begrepen hebben.

Philippe De Backer

De auteur is staatssecretaris voor Privacy