The Retreat of Western Liberalism - Edward Luce
De verkiezingsoverwinning van Donald Trump heeft in de Verenigde Staten een schokgolf veroorzaakt doorheen de politieke en intellectuele klasse in het land. Bijna niemand had verwacht dat de Republikeinse miljardair het zou halen van de Democratische tegenkandidate Hillary Clinton. Trump heeft tijdens zijn korte regeerperiode getoond dat zijn woorden tijdens de verkiezingscampagnes niet loos waren. Trump probeert moslims uit een aantal islamitische staten te weren, tracht met alle macht Obamacare af te schaffen, stelt bestaande handelsverdragen zoals het NAFTA-verdrag in vraag, bepleit nieuwe vormen van protectionisme, roept op tot ‘Buy American, Hire American’, laat een muur bouwen tegenover Mexico, trekt zich terug uit het klimaatakkoord van Parijs omdat hij het nonsens vindt, heeft geen notie van diplomatie, stuurt een zeemacht naar Korea, keert zich af van grote bondgenoten zoals China en Europa, is tegelijk positief over Poetin en weigert een gewelddadige demonstratie van neonazi’s in eigen land te veroordelen. Intussen ontslaat hij de ene na de andere medewerker die te kritisch is over zijn gevoerde beleid. Hij bespot een groot deel van de media en geeft kritiek op uitspraken van de rechterlijke macht. Heel wat bezorgde burgers vragen zich af waar dit allemaal toe zal leiden.
In zijn boek The Retreat of Western Liberalism probeert de politieke commentator Edward Luce een antwoord te geven op de vraag hoe het allemaal zover is kunnen komen. En vooral wat de mogelijke rampzalige gevolgen kunnen zijn van Trumps politiek, zowel in de VS als in de rest van de wereld. Luce vertrekt van zijn jeugd, toen Francis Fukuyama poneerde dat de strijd tussen de ideologieën achter de rug was en de liberale democratie finaal gewonnen had. Het einde van de geschiedenis dus, een standpunt dat de auteur ooit deelde. Het was een periode van optimisme, maar daar is nog maar weinig van te merken. Sinds het begin van de 21ste-eeuw zijn niet minder dan 25 democratieën ten onder gegaan onder wie Rusland, Venezuela, Turkije, Thailand Botswana en Hongarije, aldus Luce. Daartegenover staat de indrukwekkende comeback van China, de autoritaire staat bij uitstek. In 2014 stak de Chinese economie de Amerikaanse voorbij, maar mensenrechten worden er niet gerespecteerd.
Opvallend is volgens Luce ook de spectaculaire herintrede van het nationalisme. Tot goed vijftien jaar geleden was het kosmopolitisme de trend. Volgens het World Values Survey identificeren burgers zich opnieuw meer met hun land dan met de wereld. Zie daarvoor de Brexit, de verkiezing van Trump, de houding van Poetin en Erdogan, de opkomst van nationalistische en populistische bewegingen en partijen in de Europese Unie zoals Marine Lepen, Geert Wilders, Victor Orban, de Ware Finnen, de Gouden Dageraad in Griekenland, de Alternative für Deutschland, enz. Zij ondermijnen de liberale democratie. Rond de eeuwwisseling waren er wereldwijd meer dan honderd democratieën. Na het jaar 2000 liep het verkeerd. Luce verwijst naar Rusland waar Poetin het systeem van vrije en faire verkiezingen opzij schoof, maar ook naar de VS waar men na 9/11 de Patriot Act invoerde en verdachten martelden in Guantanamo Bay. Ook de Europese Unie is geen democratie, aldus Luce, al voegt hij eraan toe dat de Brexit een opportuniteit is voor de Europese leiders om de integratie nu te versnellen.
Dit alles doet Luce besluiten dat onze democratieën switchen van John Locke’s sociaal contract naar de akelige Leviathan van Thomas Hobbes. Maar nog erger is de vaststelling dat heel wat ‘millenials’ echt denken dat er een beter alternatief is voor de liberale democratie, zelfs een militaire regering. Een op de zes mensen in Amerika en Europa zegt dat ze bereid zouden zijn om een sterke leider te steunen die niet gehinderd wordt door verkiezingen en door een parlement. De grootste steun voor dergelijke vormen van autoritarisme komen dan nog voor in landen met een lange liberaal democratische traditie zoals Groot-Brittannië en Zweden. Steun voor een sterke leider lijkt wel dé trend van de eenentwintigste eeuw te worden denk aan Trump, Poetin, Erdogan, Maduro, Kaczysnki, Orban, Modi, etc. Of aan Rodrigo Duterte, de president van de Filippijnen die drugdealers en drugverslaafden laat afmaken, ook door privémilities, een onvoorstelbare schending van de mensenrechten. Sommigen onder deze autoritaire leiders zeggen publiekelijk dat ze een illiberale democratie nastreven, zoals de Hongaarse leider Victor Orban.
Verder gaat Luce in op de mogelijke gevaren van dergelijke autoritaire leiders voor de vrede en welvaart in de wereld. Hij ziet in de eerste plaats een gevaar in een mogelijk gebruik van nucleaire wapens om geschillen op te lossen. “Vandaag is de nucleaire wereld veel gevaarlijker dan tijdens de Koude Oorlog,” aldus Luce. Vroeger waren vijf landen met een atoombom: de VS, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, China en Rusland. Daarnaast zijn er nu Israël, India, Pakistan en Noord-Korea. En Japan, Egypte, Australië, Turkije, Saoedi-Arabië en Iran kunnen snel uitgroeien tot een kernwapenmacht. Trump is ook de eerste president van de VS die openlijk speculeert over het gebruik van kernwapens. Het conflict met Noord-Korea krijgt dan ook een uiterst gevaarlijke dimensie. Een ander kwalijk fenomeen is volgens Luce de manier waarop autoritaire leiders pogen invloed uit te oefenen op het democratisch proces in andere landen. Dat deed Poetin bij de verkiezingen in de VS. En Trump supportert voor politici en partijen die net als de Britten de EU willen verlaten.
“Western liberal democracy is not yet dead, but it is far closer to collapse than we may wish to believe. It is facing its gravest challenge since the Second World War,” aldus Luce. In het laatste deel gaat hij in op de in zijn ogen nefaste ontwikkelingen in de westerse landen zelf. Steeds meer mensen hebben een job die tijdelijk, uitbesteed en slecht betaald is. Die mensen voelen zich respectloos behandeld. Ze verliezen hun vertrouwen in de overheid als ze zien dat de banken bij de crisis in 2008 met belastingsgeld overeind werden gehouden terwijl de bankiers hoge bonussen bleven opstrijken en superrijken en multinationals nauwelijks belastingen betalen. Vandaar dat ze steeds meer achterom kijken, naar de tijd van zekerheid en respect voor hen. Vanaf dat ogenblik zijn ze vatbaar voor de populisten, nationalisten, antiglobalisten en neomarxisten die inspelen op hun angst en onzekerheid en hun eenvoudige recepten voorhouden. Dit boek maak je niet vrolijk. Luce legt meermaals de vinger op de wonde, al lijkt hij me te pessimistisch over de veerkracht van de liberale democratieën. Zoals de verkiezingsuitslagen in Frankrijk, Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland hebben aangetoond bestaat er nog steeds een sterk democratisch fundament. maar Luce heeft gelijk dat we de handen uit de mouwen moeten steken om dit zo te houden.
Edward Luce, The Retreat of Western Liberalism, Atlantic Monthly Press, 2017
Recensie door Dirk Verhofstadt
