De toekomst is terug – Fons Van Dyck

Het boek van Fons Van Dyck De Toekomst is terugkomt in een tijd wereldwijde onrust. Het is gericht op het begrijpen van de complexiteit en onzekerheid van de moderne wereld en helpt patronen in de chaos te ontcijferen. Het behandelt persoonlijke, professionele en maatschappelijke drijfveren, historische keerpunten en toekomstperspectieven. Hiernavolgend mijn persoonlijke lezing van het boek.

In het boek worden vier krachten die de menselijke natuur beïnvloeden uitgebreid beschreven:

1. Kracht van Verkennen Deze kracht motiveert mensen om nieuwe gebieden te ontdekken en te begrijpen. Het stimuleert persoonlijke groei, leren en nieuwsgierigheid.

2. Kracht van Verbinden: Deze kracht richt zich op het belang van menselijke connecties. Het gaat om het vormen van relaties, samenwerking en het bouwen van gemeenschappen.

3. Kracht van Veroveren: Deze kracht verwijst naar de menselijke drang naar succes, status en macht. Het omvat het verlangen naar erkenning, respect, en het streven naar perfectie.

4. Kracht van Verdedigen: Dit aspect van de menselijke natuur gaat over zelfbehoud en bescherming. Mensen zoeken van nature naar veiligheid en stabiliteit, wat kan leiden tot weerstand tegen verandering.

Deze vier krachten samen bieden een raamwerk voor het begrijpen van menselijk gedrag en interacties en benadrukken hoe verschillende drijfveren en behoeften het menselijk handelen beïnvloeden en vormgeven.

Wij worden geconfronteerd met zowel een polycrisis als en permacrisis. De term 'polycrisis' verwijst naar een situatie waarin meerdere, onderling verbonden crisissen gelijktijdig optreden, leidend tot complexe en vaak onvoorspelbare uitdagingen. Dit kunnen een combinatie zijn van economische, sociale, politieke en milieu-uitdagingen die elkaar versterken en intensiveren. 'Permacrisis' daarentegen, beschrijft een langdurige, chronische crisis die over een uitgebreide periode aanhoudt in tegenstelling tot een tijdelijk of geïsoleerd incident.

Sinds 1973 kennen wij een "polycrisis", beginnend met de oliecrisis van 1973 als gevolg van de Yom Kippoeroorlog, leidend tot aanzienlijke economische veranderingen en een groeiende staatsschuld. De val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie, luidde een tijdperk van globalisering en technologische vooruitgang. De 21e eeuw begon met een bloei van het internet en een gevoel van optimisme. Dit veranderde echter abrupt met de COVID-19-pandemie in 2020, die wereldwijde ontwrichting veroorzaakte en diepe sociale ongelijkheden blootlegde. In 2022 leidde de Russische invasie in Oekraïne tot nieuwe geopolitieke spanningen en economische uitdagingen, met stijgende levenskosten en inflatie.

De aanhoudende wereldwijde instabiliteit resulteerde in een 'permacrisis', een term die in 2022 populair werd door de dreiging van economische stagnatie, veroorzaakt door demografische veranderingen en verminderde economische samenwerking. Dit toont aan hoe crisissen verschillende sectoren op verschillende manieren beïnvloeden.

Het indelen van de geschiedenis in duidelijke tijdperken is complex. Zo hebben historische perioden zoals 'Les trente glorieuses' na WOII of de periode van 1989 tot 2020 vaak geen heldere grenzen en zijn soms kunstmatig. Zij kunnen de complexiteit en dualiteit van historische perioden niet volledig vangen. Vaak wordt geschiedenis immers retrospectief geschreven vanuit het perspectief van de 'winnaars'. Geschiedenis vraagt om een veelzijdige en genuanceerde benadering, waarbij verschillende gezichtspunten worden erkend.

De 'olifanten in de kamer' voorgesteld door Fons Van Dyck omvatten 10 dringende mondiale uitdagingen veroorzaakt door demografische veranderingen en verminderde economische samenwerking en worden gezien als kritieke 'tikkende tijdbommen'. Deze problemen vragen om onmiddellijke actie en structurele veranderingen om deze mondiale uitdagingen aan te pakken.

1.     De klimaatcrisis, met recordtemperaturen en extreme weersomstandigheden, staat voorop en dreigt onomkeerbare gevolgen te hebben, zelfs met verminderde broeikasgasuitstoot.

2.     Vergrijzing en ontvolking brengen zowel economische als sociale gevolgen met zich mee

3.      Sociale vereenzaming, vooral onder jongeren, toeneemt door digitale communicatie en de pandemie

4.     De meritocratie, die succes koppelt aan individuele vaardigheden, lijkt steeds meer een illusie. Het onderwijssysteem dient herzien worden, met speciale aandacht voor onderwijsongelijkheid en de sociaaleconomische achtergrond van leerlingen. In Vlaanderen is er een zorgwekkende daling in leesvaardigheid, die vooral kinderen uit anderstalige gezinnen raakt. Hoger onderwijs, gekoppeld aan hogere inkomens, vergroot de ongelijkheid, aangezien succes afhankelijk is van de sociaaleconomische status. Technologische vooruitgang zoals digitalisering en AI vergroot deze kloof verder door ongelijke toegang tot nieuwe mogelijkheden.

5.     De pandemie zorgde in 2020 voor een historische stijging van de wereldwijde schuld, wat nu de kwetsbaarheid van landen vergroot door verslechterde leenvoorwaarden. In 2023, met de nasleep van de pandemie en de Oekraïne-oorlog, kampen zowel Westerse als Chinese economieën met financiële uitdagingen, leidend tot de lage wereldwijde economische groei.

6.     Het faillissement van Silicone Valley Bank (SVB) in 2023 is een teken van verandering in de Amerikaanse techsector, met dalende inkomsten en beurswaarden bij grote bedrijven zoals Meta, Alphabet, en Amazon. Dit eindigt een periode van snelle groei en luidt mogelijk een nieuwe fase in met opkomende technologieën zoals AI en duurzame technologie. Het benadrukt de cyclische aard van technologische vooruitgang en de constante evolutie en onvoorspelbaarheid van de toekomst van technologie.

7.     De arbeidsmarkt vervelt door automatisering en AI, waarbij repetitieve en gevaarlijke banen in sectoren zoals de auto-industrie al vervangen worden door robots. Deze trend verspreidt zich nu naar kennis- en creatieve beroepen, met een potentieel verlies van miljoenen banen, vooral bij vrouwen in uitvoerende functies. Bedrijven verwachten toenemend gebruik van AI leidend tot zowel baanverlies als -creatie, en een ongekende behoefte aan omscholing en training van de beroepsbevolking. Hoewel AI-efficiëntie verhoogt, brengt het ook sociale en economische uitdagingen met zich mee in de vorm van arbeidsmarktschokken.

8.     Sinds de val van de Berlijnse Muur in 1989, gevolgd door economisch nationalisme door de financiële crisis en COVID-19, zoals blijkt uit Brexit en Trump's beleid, trekken Westerse investeringen zich terug uit Azië en verplaatsen productieketens naar dichter bij huis. Tegelijkertijd zorgen migratiegolven, veroorzaakt door conflicten en klimaatverandering, voor uitdagingen in Westerse landen, die ook kampen met een vergrijzende bevolking.

9.     De hedendaagse politiek wordt gekenmerkt door populisme. De verkiezing van Trump, Orbán en het Brexit-referendum getuigen hiervan. Deze trend is gelinkt aan globalisering, economische onzekerheid, technologische veranderingen en de financiële crisis van 2007-2008.

10.  De Capitoolbestorming op 6 januari 2021 benadrukt de nood aan sterk, ethisch leiderschap, in contrast met populistische tactieken die democratische principes en pluralisme ondermijnen. Dit onderlijnt de noodzaak van leiders die de rechtsstaat respecteren, dialoog en samenwerking bevorderen en geweld verwerpen.

De 'olifanten in de kamer', symptomen van langdurige verwaarlozing, vergroten maatschappelijke druk door hun onderlinge verbondenheid. Beleidsmakers en bedrijven moeten dringend een langetermijnvisie adopteren, boven kortetermijnwinsten of verkiezingscycli. Ook individuen spelen een rol; zij moeten hun invloed erkennen en hun gedrag aanpassen. Samenwerking, dialoog, en verantwoordelijkheid voor het algemeen belang zijn essentieel. Uitstel is geen optie. Een proactieve gezamenlijke aanpak is onontbeerlijk.

Men kent een vertrouwenscrisis met toenemende onzekerheid en verminderde toekomstvisie, vooral binnen de middenklasse. In westerse samenlevingen wordt dit versterkt door de perceptie van bedreigingen van etnische minderheden, immigranten en de opkomst van vrouwen, wat leidt tot groeiende steun voor populistische en extreemrechtse partijen. 'Vooruitgangspessimisme' duidt hier op het afnemend vertrouwen in de toekomst en instituties zoals de politiek, geworteld in zorgen over verlies aan persoonlijke sociale status en een systeem dat het individu niet meer lijkt te dienen. Het kenmerkt zich door een focus op mogelijke verliezen en een nostalgische blik op het verleden, waarbij de toekomst als minder hoopvol wordt gezien.

Toenemend wantrouwen in democratieën stimuleert de vraag naar autoritaire leiders, met een voorkeur voor minder democratische regeringsvormen bij jongeren, armen en minder opgeleiden. Deze trend, vergelijkbaar met de opkomst van totalitaire regimes in de jaren '30, benadrukt het risico van marginalisering en statusverlies leidend tot autoritaire bewegingen. Dit onderstreept het belang van historisch bewustzijn om herhaling van destructieve patronen te voorkomen.

Woede, zowel op straat als online, verbindt gelijkgestemden. In de huidige maatschappij overheerst intense emotie. Woede en minachting domineren, en autoriteiten staan onder druk. Crisissen van de jaren 2020 versterken angst voor sociale achteruitgang. Velen zien de crisis als permanent en doemdenken vervangt vooruitgangsgeloof.

In tijden van onrust en verminderd vertrouwen in het systeem zoeken mensen vaak steun bij autoritaire leiders die democratische processen negeren. Angst en zelftwijfel drijven hen naar 'heilsprofeten' die beloven de orde te herstellen door een vijand te bestrijden. Deze vertrouwenscrisis, verergerd door pandemische, economische en geopolitieke spanningen, voedt anti-institutioneel en extreemrechts extremisme, leidend tot een toename van geweld. Extreemrechtse groepen grijpen deze onrust aan om hun racistische en xenofobe ideeën te verspreiden, waardoor de kijk op politiek geweld verandert.

De wereld polariseert. De Russische invasie in Oekraïne en de Hamas oorlog verhoogt de spanningen wereldwijd. Deze conflicten met toenemende polarisatie worden versterkt door sociale media. Financiële onzekerheid en gevoelens van machteloosheid wakkeren een 'wij-tegen-zij' mentaliteit aan, waardoor politieke partijen gedwongen worden tot meer reactieve benaderingen.

In het bedrijfsleven is er spanning tussen maatschappelijke verantwoordelijkheid en winstbejag. Er komen steeds meer voorbeelden van hypocrisie en greenwashing aan het licht. Bedrijven worstelen om winst en maatschappelijke verantwoordelijkheid in balans te brengen, waarbij transparantie en eerlijkheid essentieel zijn.

Consumentengedrag verandert, met een vraag naar meer duurzame en ethische producten. Deze trend wordt beïnvloed door onderwijs en politieke voorkeuren, evenals door veranderende attitudes ten aanzien van klimaatverandering en duurzaamheid.

Drie nieuwe spanningsvelden binnen de 4 V’s veroorzaken toenemende polarisatie en conflicten in de samenleving, verergerd door maatschappelijke actoren met een onzekere toekomst.

1.     Verkennen versus Veroveren: Jonge ondernemers gaan over van innovatie naar bedrijfsleiding, waarbij de focus verschuift van creativiteit naar commerciële prestaties. Voorbeeld: Steve Jobs bij Apple, die vertrok door interne conflicten en onvoldoende aandacht voor bedrijfsresultaten.

2.     Verbinden versus Verdedigen: Bedrijven promoten diversiteit en inclusie, maar ervaren weerstand van groepen die traditionele waarden verdedigen.

3.     Verkennen versus Verbinden: Technologische innovaties brengen economische vooruitgang maar kunnen sociale verbindingen ondermijnen, leidend tot isolatie en mentale problemen. Zo creëren sociale media en digitale technologieën echokamers en sociale vervreemding.

Dit verstoort het evenwicht tussen de 4V’s. Maatschappelijke onrust, aangewakkerd door de Oekraïense oorlog en stijgende inflatie, stuurt voorkeuren richting 'Verdedigen' en 'Veroveren'. Dit betekent een verschuiving in besluitvorming en toekomstvisie, ondersteund door recent Vlaams onderzoek dat een trend van generatiepessimisme onthult. We staan aan de vooravond van een 'mentale winter', waarin de nadruk op 'Verdedigen' de deur opent voor autoritaire leiders en conformisme, terwijl de drang naar 'Veroveren' een kloof creëert tussen de 'winnaars' en 'verliezers' van de samenleving. Parallel hieraan zien we een afname van 'Verbinden' en 'Verkennen', wat de solidariteit en openheid voor nieuwe ideeën ernstig bedreigt.

Tijdens deze moeilijke tijden biedt 'possibilisme', echter een mix van hoop en realisme, kansen voor positieve ontwikkeling. Door defensieve en offensieve strategieën te combineren en te richten op duurzame energie, kan men een hoopvolle toekomst creëren.

Solidariteit en samenwerking zijn essentieel, zelfs in uitdagende situaties. Teamsucces komt voort uit synergie van individuele talenten die samen een succesvolle eenheid vormden. Moderne teamdoeltreffendheid draait nu om de synergie tussen diversiteit en variërende leiderschapsstijlen. Vier sleutelkrachten zijn hierin cruciaal: innovatie (verkennen), ambitie en resultaatgerichtheid (veroveren), relatiebouw (verbinden), en cultuurbewaking (verdedigen). Een succesvol team verenigt deze elementen, geleid door een persoon die niet alleen deze krachten in evenwicht houdt, maar ook de unieke bijdrage van elk teamlid op waarde schat.

Zelfs in uitdagende tijden bieden zich kansen voor positieve verandering, zoals de invloedrijke Bauhaus-beweging toont, die ondanks tegenstand een blijvende impact had op design en architectuur. Dit concept wordt versterkt door voorbeelden van succesvolle teams en organisaties, zoals Kom op tegen Kanker en de Europese reactie op de Russische invasie in Oekraïne, die de vier essentiële krachten verenigen voor een gemeenschappelijk doel. Een possibilistische instelling en het vermogen om tegen de stroom in te roeien zijn cruciaal. Dit met het geloof dat mensen actief hun toekomst kunnen vormen waarin crisis en hoop naast elkaar bestaan, met de onvermijdelijkheid van verandering.

Het confronteren van problemen en uitdagingen, en het actief zoeken naar oplossingen zijn cruciaal, versterkt door lessen uit de geschiedenis en recente gebeurtenissen zoals de coronapandemie. Vooruitgang steunt op kennis en inzicht, met nadruk op het belang van menselijke verbinding voor welzijn en maatschappelijke ontwikkeling. Vrijheid en veiligheid zijn onmisbaar.

Fons Van Dyck besluit zijn boek met zijn manifest voor hoop. Hij stelt dat hoop en vertrouwen voortkomen uit een evenwicht tussen krachten als verkennen, verbinden, verdedigen en veroveren. Dit vereist individuele verantwoordelijkheid voor het creëren van een positieve toekomst, het zoeken naar innerlijke balans, en het nemen van weloverwogen beslissingen voor het algemeen welzijn. We moeten meer waarderen wat we al hebben en tevredenheid vinden in eenvoud.

Er is een dringende noodzaak voor positieve verandering, zowel individueel als collectief, richting een hoopvolle toekomst. Dit begint met een oproep tot persoonlijke actie, geïnspireerd door Voltaire's "Cultivons notre jardin", wat suggereert te starten bij het verbeteren van de eigen omgeving. Dit kan als te beperkt of 'soft' worden beschouwd, daarom worden ook de rollen van grotere machten zoals politiek, overheid, bedrijven, NGO's en media onder de loep genomen. Hoewel een radicale ommezwaai aantrekkelijk lijkt, waarschuwt Fons Van Dyck tegen autoritaire regimes die fundamentele rechten en vrijheden schenden. Hij pleit voor geleidelijke evolutie in plaats van revolutie, met behoud van fundamentele waarden.

Innovatie en creativiteit zijn essentieel, vaak voortkomend uit overheids- en militaire investeringen. Er is een dringende behoefte aan fundamentele innovatie in een omgeving waar nieuwe technologieën kunnen bloeien, maar met de waarschuwing dat technologie zonder maatschappelijke sturing potentieel gevaarlijk is.

Verbindend leiderschap is cruciaal in een tijd van wantrouwen en verdeeldheid. Leiders moeten vertrouwen opbouwen, bruggen slaan, en langetermijnplannen ontwikkelen die verder gaan dan hun ambtstermijn. Zij moeten zich richten op het creëren van gedeelde en duurzame waarde, niet alleen op het verdelen van rijkdom.

Een sterke, representatieve democratie en burgerparticipatie zijn onmisbaar. Burgerpanels kunnen bijdragen aan het overbruggen van maatschappelijke tegenstellingen. Het is essentieel om de fundamenten van het liberale democratische systeem te versterken en te verdedigen, met een focus op het behoud van onafhankelijke rechterlijke en media-instellingen.

De huidige uitdagingen moeten worden gezien als kansen om een betere, duurzamere toekomst op te bouwen. Dit vereist een gezamenlijke inspanning, waarbij zowel individuen als collectieven hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Het is een oproep tot actie voor het creëren van een inclusieve toekomst waar niemand achterblijft.

Als liberaal onderschrijf ik volledig de stellingen van Fons Van Dyck in zijn 'Manifest van Hoop'. De kern van mijn liberale overtuiging ligt in het belang van vrijheid en individualisme, waarbij het individu verantwoordelijkheid draagt tegenover zichzelf, medemens, samenleving en natuur. Fons Van Dyck' visie op het balanceren van krachten als verkennen, verbinden, verdedigen en veroveren weerspiegelen deze liberale waarden. Het benadrukt de noodzaak van individuele verantwoordelijkheid en het streven naar ten bate van het algemeen welzijn.

De oproep tot persoonlijke actie, geïnspireerd door Voltaire's "Cultivons notre jardin", weerspiegelt de liberale nadruk op het verbeteren van de eigen omgeving als startpunt voor bredere maatschappelijke verandering. De erkenning van de rol van grotere machten, zoals politiek en bedrijfsleven, en het pleidooi voor geleidelijke evolutie in plaats van radicale ommezwaai, sluiten aan bij de liberale voorkeur voor vrijheid en voorzichtigheid tegen autoritaire regimes.

De nadruk op innovatie en creativiteit, en het belang van verbindend leiderschap in een tijd van verdeeldheid, zijn ook in lijn met liberale principes. Deze principes benadrukken de noodzaak van een sterke, representatieve democratie en burgerparticipatie, essentieel voor het behoud en de versterking van het liberale democratische systeem.

Kortom, Fons Van Dycks 'Manifest van Hoop' biedt een kader dat perfect aansluit bij mijn liberale overtuiging in de complexiteit van de hedendaagse uitdagingen met een pad voorwaarts gebaseerd op de kernprincipes van vrijheid en verantwoordelijkheid. En streeft naar een inclusieve en duurzame toekomst in een rechtvaardige liberale maatschappij.

Recensie door Ivan Vandermeersch

Fons Van Dyck, De toekomst is terug. Een oproep om ons leven in handen te nemen, Pelckmans Uitgevers, 2023