Moet Zwarte Piet een Verlichte Piet worden? – François Levrau

Verlichtingswaarden

In een ideale wereld zijn de Verlichtingswaarden voldoende om mensen aan elkaar te binden en in het dagelijkse leven niet over de aanwezige diversiteit te laten struikelen. In een wereld echter die wordt bevolkt door wezens gemaakt van vlees en bloed is dat allerminst vanzelfsprekend. Zo zijn de vragen voor het dragen van een hoofddoek of het verkrijgen van halalvoeding vanuit het principe van godsdienstvrijheid niet absurd, maar toch leiden ze vaak tot heel wat ‘maatschappelijke onrust’. Die onrust is vanuit een bepaald oogpunt merkwaardig omdat moslims eigenlijk gewoon gebruik willen maken van een fundamenteel mensenrecht dat dus ook is verankerd in de grondwet.

Dat mensen het gevoel hebben dat de hoofddoek de Vlaamse samenleving de das omdoet, heeft er onder meer mee te maken dat de liberale rechtsprincipes steeds worden geïmplementeerd in een bepaalde tijdruimtelijke context waar reeds een bepaalde groep van mensen zich aan elkaar verbonden weet door een geheel van gedeelde instituties, verleden, taal, tradities en vaak ook concrete gebruiken en overtuigingen (en dat gewoonlijk op een moment voordat de rechtsstaat er werd gerealiseerd). De islam, zo wordt dan gesteld, zou niet of onvoldoende in die context passen. Maatschappelijke discussies over de islam gaan dus niet enkel over de vraag of dit geloof en de ten uitvoering ervan wel/niet compatibel zou zijn met de rechtsstatelijke principes, maar ook, en misschien zelfs vooral over de vraag of de islam kan/mag worden opgenomen binnen het reeds bestaande culturele weefsel.

In strikte zin is die laatste vraag redundant omdat mensen nu eenmaal vrij zijn om (binnen een aantal grenzen) hun geloof te beleven zoals ze dat zelf wensen. Wie als atheïst of als christen door het leven wil stappen, moet nu eenmaal aanvaarden dat er ook mensen zijn die zich aangesproken voelen door de Koran. Dat belet echter niet dat het opnemen van die vraag vanuit sociaal en politiek oogpunt cruciaal is omdat de sociale cohesie niet alleen wordt bekomen door te insisteren op het navolgen van rechtsprincipes.

Door de impact van internationale verdragen en door de codificatie van universele rechten in nationale wetgeving is het (culturele) zelfbeschikkingsrecht van de meerderheidsgroep beperkter geworden. Die ‘vergrondwettelijking’ en ‘vermensenrechtelijking’ is vanzelfsprekend een goede zaak voor de minderheden omdat die anders zouden kunnen worden onderdrukt door de tirannie van de culturele meerderheidsgroep, maar tegelijk is het dus voor die laatste groep moeilijker geworden om haar culturele eigenheid op exclusieve wijze uit te drukken en in die beweging ook te bestendigen en door te geven aan de volgende generatie. Door te moeten rekening houden met minderheden is het bijvoorbeeld niet meer evident om tradities als Zwarte Piet zomaar te behouden. Bepaalde minderheidsgroepen wijzen er immers op dat dit folkloristisch personage een racistische en koloniale figuur is met stereotyperende eigenschappen die op voet van spanning staan met wat een Verlichte samenleving hoort uit te dragen, namelijk de morele gelijkwaardigheid van alle mensen.

Politiek links & Politiek rechts

Zoals gesteld worden de rechtsstatelijke principes steeds geïmplementeerd in een context die reeds door een dominante meerderheidsgroep is ingekleurd. De beruchte Pano-reportage over Schild & Vrienden, de huidige discussie omtrent het VN-Migratiepact van Marrakesh, maar ook het ‘hoofddoekendebat’ en de ‘zwartepietendiscussie’ hebben met elkaar gemeen dat ze de spanning aantonen tussen enerzijds de (veeleer cerebrale) rechtsstatelijke principes van vrijheid en gelijkheid (die verankerd zijn in de grondwet) en anderzijds de (veeleer emotionele) connecties aan particuliere gebruiken, tradities, overtuigingen en praktijken waarvan men niet altijd wenst dat die verdwijnen of moeten worden aangepast in functie van de (h)erkenning van nieuwkomers. Het is deze spanning die politiek frequent wordt gerecupereerd, zowel door politiek links als door politiek rechts.

Politiek links vindt in de weigering voor de aanvaarding van de hoofddoek of in de weigering om tradities zoals die van Zwarte Piet enigszins aan te passen een bewijs voor de xenofobie die bij (bepaalde leden van) de meerderheidsgroep heerst. De meerderheidsgroep zou zich onvoldoende hebben ‘aangepast’ aan de Verlichte rechtsprincipes. Niet iedereen heeft zich kennelijk neergelegd bij de consequenties van de Verlichting, want wie voor ‘gelijkheid’ en ‘vrijheid’ is, die moet nu eenmaal aanvaarden dat de rechtsstaat die ‘gelijkheid’ en ‘vrijheid’ voor iedereen en in eenzelfde mate opbrengt. Een traditie zoals Zwarte Piet roept teveel reminiscenties op aan het kolonialisme en kan dus maar best worden bijgesteld (bijvoorbeeld door Sinterklaas te laten bijstaan door Roetpieten).

Politiek rechts betreurt het dan weer dat de rechtsstaat de overleving van de natiestaat volgens het principe ‘Eigen volk eerst’ onmogelijk heeft gemaakt. De meerderheidsgroep kan/mag zich immers niet bedienen van culturele assimilatie. Het woord ‘Belg’ of ‘Vlaming’ bestaat nog wel als indicatie van iemand die op het Belgisch/Vlaams grondgebied woont of daar is geboren, maar het wordt steeds minder evident om ‘Belg’ of ‘Vlaming’ te begrijpen als een verwijzing naar een aparte en exclusieve etnisch-culturele groep die over eigen rechten en tradities zou beschikken omdat die rechten gebonden zijn aan universalistische principes en omdat de tradities door het implementeren van ‘minderheidsrechten’ in toenemende mate worden ‘gemulticulturaliseerd’.

Catch-22

Een goed functionerende Verlichte samenleving is een samenleving die niet is verkrampt, maar wel is verlost van ontregelende identitaire spanningen. Dat zou kunnen worden bereikt door ‘inclusie’ als regulatief idee te poneren omdat net dat idee iedereen als een gelijke wil aanspreken. Een ‘Verlichte samenleving’ is daarom een samenleving die begrijpt dat de nationale identiteit een ‘work in progress’ is en dat die identiteit voortdurend moet worden ‘verlicht’ middels een verhaal dat iedereen aanspreekt (met respect voor het verleden en met respect voor een gedeelde toekomst). Het is daarom van belang om zowel de gevoelens en bezorgdheden van leden van de minderheidsgroep, alsook die van de meerderheidsgroep te blijven beluisteren. Het is belangrijk om het over ‘bezorgdheden’ te hebben en om dus niet al te snel te verzanden in stoere frasen waarbij dan wordt beweerd dat ‘de meerderheidsgroep ronduit xenofoob is’ of dat ‘migranten onze cultuur zullen uitdunnen of zelfs zullen wegvegen en overnemen’. Men moet de zaken niet op de spits drijven, want wie polariserende zaden zaait, die zal een gepolariseerde samenleving oogsten.

Wie bijvoorbeeld stelt dat de hoofddoek bij een bepaald geloof of culturele groep hoort en dat men daarvoor respect moet hebben, die moet ook respect hebben voor diegenen die aangeven dat Zwarte Piet als traditie bij de Vlaamse cultuur hoort. Het klopt dat sommige minderheidsgroepen Zwarte Piet als een racistisch symbool kwalificeren, maar daar tegenover staat dat er doorgaans geen racistische/discriminatoire intentie bij de meerderheidsgroep aanwezig is. De aanklacht van racisme is een beschuldiging aan mensen die zich gewoonlijk van geen kwaad bewust zijn (cf. “Het is toch maar een onschuldig kinderfeest? Wat is toch het probleem?”). Mutatis mutandis voor wat betreft de hoofddoek. Sommige leden van de meerderheidsgroep beschouwen dit kledingstuk als een seksistisch/onderdrukkend symbool. Maar, daar staat dan weer tegenover dat de draagsters van die kledij hier in Vlaanderen doorgaans aangeven dat er geen misogyne motieven zijn. De aanklacht van seksisme is een beschuldiging aan mensen die zich gewoonlijk van geen kwaad bewust zijn (cf. “Ik heb zelf beslist om me te tooien in een hoofddoek. Wat is toch het probleem?!”)

Als men dus respect wil hebben voor de hoofddoek omdat er geen sprake van seksisme/onderdrukking zou zijn (die zou er alleen maar in de perceptie van bepaalde leden van de meerderheid zijn), dan moet men ook respect hebben voor de Zwarte Piet omdat wordt aangegeven dat er geen sprake is van racisme (die zou er alleen maar in de perceptie van bepaalde leden van de minderheid zijn). Net als de hoofddoek, confronteert dus ook de Zwarte Piet de samenleving met een soort catch 22-situatie. Mensen zullen moeten begrijpen dat ze allen in hetzelfde bootje zitten en dat iedereen daarom een morele plicht heeft naar elkaar te luisteren en zijn vrijheidsrechten wat vaker zo te interpreteren dat ze de realisering van meer sociale cohesie niet in de weg staan (een devies dat overigens op velerlei fronten van toepassing is!).

De zwartepiet niet te snel doorgeven

De vormgeving van de natiestaat in functie van een Verlichte rechtsstaat is een werk van lange adem. Het is daarbij belangrijk te begrijpen dat de culturele make up van een volk en de tradities waaraan ze zich verknocht weet, niet in steen gehouwen zijn en dus kunnen wijzigen. De Zwarte Piet is de facto over de jaren heen al flink gewijzigd: van een kwalijke boeman naar een jolige kindervriend. Waarom dan niet ook de Zwarte Piet wat ‘Verlichten’ en hem van zijn donkere schmink ontdoen? Ook de religieuze identiteit en traditie van een volk kan wijzigen: van streng rooms-katholiek, naar seculier en thans in toenemende mate postseculier. Wat dat betreft zijn de discussies over de Zwarte Piet en de hoofddoek illustratief voor hoe samenlevingen – ondanks het appel op behoud – steeds in beweging zijn en dus voortdurend veranderen. Soms gebeuren de wijzigingen traag en onopvallend; soms gaan ze snel en gebeuren ze veeleer onverwacht.

Wellicht is het die snelheid waarmee de samenleving thans door de multiculturalisering verandert, die nogal wat mensen naar adem doet happen. Of we het nu echter willen of niet, we moeten het vooral samen zien leefbaar te houden. De multiculturalisering mag het behoud/vorming van sociale cohesie en wederzijds vertrouwen niet in de weg staan omdat die cohesie en dat vertrouwen de basis blijven voor de vormgeving van een faire rechtsstaat. Het is daarom zaak om in de multiculturele samenleving niet zomaar voor Sinterklaas te spelen (en dus alles zomaar toe te laten), maar tevens is het van belang om elkaar in die samenleving ook niet al te snel de zwartepiet door te geven (en dus het vijandschap te voeden).

François Levrau

De auteur is Doctor Sociale Wetenschappen en Doctor-Assistent Centrum Pieter Gillis (Universiteit Antwerpen)