Melancholie van de onrust - Joke Hermsen
De titel van dit filosofisch essay zet niet direct aan tot lezen. Volstrekt ten onrechte. Via een logisch opgebouwde structuur brengt de auteur ons naar de belangrijke rol die melancholie speelt in onze hedendaagse samenleving. Zo verklaart ze bijvoorbeeld hoe hedendaagse problemen als depressie, burn-out, opkomend nationalisme, populisme en xenofobie hun oorsprong vinden in het al of niet goed omgaan met dit universele gevoelen. Iedere mens bevindt zich ergens op zijn tijdslijn: dat wil zeggen dat er een klein of groot stuk verleden is, er is het nu, en er is de onbekende toekomst. De manier waarop ieder van ons met zijn verleden omgaat, bepaalt hoe we nu zijn en hoe we tegen onze toekomst aankijken.
Eerst geeft Hermsen een boeiend historisch overzicht van het concept melancholie, zowel in de literatuur, de kunst als de menswetenschappen. Zonder hier op alle details te kunnen ingaan, is het huidig inzicht dat melancholie op zich niet goed of slecht is. Iedere persoon afzonderlijk gaat er op een verschillende manier mee om, zodat sommigen in lusteloosheid, onzekerheid en angst vervallen, terwijl anderen precies uit die melancholie de kracht putten om creatief te zijn en de mensheid een stap verder helpen in de richting van een cultureel, artistiek, wetenschappelijk of economisch betere wereld.
Iemand die zich aan zijn verleden vastklampt, die angst heeft voor de toekomst, zal inderdaad ook makkelijker openstaan voor rechtse en nationalistische politici die verklaren dat het vroeger allemaal zoveel beter was. Dat vroeger (lees: als die migranten er nog niet waren) alles zoveel veiliger en netter was, enz. Door het feit dat dergelijke mensen, als gevolg van slecht verwerkte melancholie in een zekere letargie terechtgekomen zijn, is ook hun zin voor kritisch denken afgestompt, waardoor ze ook veel meer vatbaar worden voor ‘fake news’ en andere berichten die de waarheid verdraaien. Een techniek waarvan populistische politici zich maar al te graag bedienen. Het ontbreekt de ‘vastklampers aan het verleden’ ook aan energie om zelf hun eigen lot in handen te nemen. Het verleden is weg en de toekomst ziet er voor hen niet rooskleurig uit. De stap naar burn-out en depressie is dan vlug gezet. En dan komt de farmaceutische industrie toevallig op het toneel om via pilletjes al deze problemen, zo beweren ze, aan te pakken.
De auteur pleit om het anders aan te pakken. We moeten de mens opvoeden en klaarmaken om met zijn melancholie constructief om te gaan, om dit te zien als een nieuwe vertrekbasis voor iets anders en beter. Voor een toekomst die wel ‘maakbaar’ is en waar ieder van ons een bijdrage kan toe leveren. Naast het onderwijs, vooral voor kinderen en jongeren, ziet Hermsen ook een belangrijke rol in een aangepast democratisch proces om vooral de volwassen ook het gevoelen te geven ‘dat ze er toe doen’, dat ze mee kunnen helpen om hun directe leefomgeving beter te maken. Zo pleit ze, vooral op lokaal niveau, voor een meer frequent gebruik van ‘raden’ om specifieke problemen te bespreken met alle direct betrokkenen (dus niet via een vertegenwoordingsdemocratie).
Ook origineel is de stelling van Hermsen, dat onze (over)consumptiemaatschappij heel wat melancholie creëert. We worden er telkens weer toe aangezet om méér te kopen en/of te consumeren. Maar eens we iets in handen krijgen waar we zo lang naar verlangd hebben, vervalt voor de meesten dit verlangen en komt de melancholie al terug de kop opsteken. We zijn dus in feite nooit ‘bevredigd’ en voeden in feite ons eigen ongeluk. Een zekere mate van onthechting, zeker aan louter materiële zaken, zou hier volgens de auteur, zeker niet misstaan.
Verder pleit zij ook om niet te lang stil te staan bij de vraag wat we zijn, want het antwoord op die vraag reduceert de mens tot een ééndimensioneel wezen dat makkelijk in een vakje te stoppen is: we zijn Europeaan, Belg, Vlaming, (on)gelovig, voetballer, bankbediende,….).
Die vakjes maken het echter gemakkelijk het ‘wij tegen zij’ verhaal van populistische politici te onderbouwen. Terwijl het antwoord op de vraag ‘wie zijn wij’ een heel uitgebreid en genuanceerd verhaal oplevert, uniek voor elke mens, en waarin alle facetten van onze persoonlijkheid aan bod kunnen komen. Dan maakt het niet uit of iemand toevallig man of vrouw, blank of zwart, hetero of homo, enz… is. Het politieke discours moet daar vooral de nadruk op leggen, niet op het ‘vakjes denken’.
Kortom een boeiend boek, waarbij vanuit eerder abstracte filosofische en psychologische begrippen toch telkens weer helder de link wordt gelegd naar actuele problemen en/of situaties. Een aanrader.
Joke Hermsen, Melancholie van de onrust, De Arbeiderspers, 2017
Recensie door Mark Bienstman
