Illusies voor gevorderden - Maarten Boudry

Illusies zijn schijnbare werkelijkheden of beter gezegd, een onjuist idee van de werkelijkheid. Bekend zijn visuele illusies waar goochelaars (ook soms illusionisten genoemd) de mensen op een verkeerd been zetten en bijvoorbeeld de indruk geven dat ze iemand doormidden kunnen zagen waarna de doorgezaagde toch springlevend te voorschijn springt. Soms gaat het ook om louter gezichtsbedrog waarbij onze ogen als zintuigen bepaalde informatie doorsturen naar onze hersenen die we voor waar aannemen maar bij nader toezicht afdoen als een vorm van zinsbegoocheling. Een andere vorm van illusies betreffen dromen, dat zijn beelden, gedachten en gevoelens die we ervaren terwijl we slapen en die al dan niet overeenstemmen met echte gebeurtenissen. Daarnaast bestaan er ook hallucinaties, bijvoorbeeld door het nemen van drugs, die zintuiglijke belevingen zijn die evenwel niet overeenstemmen met datgene wat er in de werkelijkheid gebeurt. En zo bestaan er nog andere illusies.

De algemene visie is dat mensen niet zonder illusies kunnen leven. Vaak betreffen ze immers een vorm van hoop en verwachting die mensen hoop en moed geven om door te zetten. Over de vraag of we illusies nodig hebben, schreef de Vlaamse filosoof Maarten Boudry het boek Illusies voor gevorderden. Of waarom waarheid altijd beter is waarin hij wijst op het gevaar van illusies, religieuze waanbeelden en luchtbellen. Illusies staan volgens hem regelrecht tegenover de waarheid en die kan je bijgevolg beter niet ernstig nemen. Maar soms zijn er positieve illusies ‘waarmee mensen het hoofd bieden aan de barre werkelijkheid over zichzelf en hun toekomst’, aldus de auteur. Denk aan een geloof in het hiernamaals als verzinsel om met onze onsterfelijkheid omweg te kunnen gaan. Daarmee laat de auteur aanvankelijk open of illusies nu al dan niet nuttig, onschadelijk en zelfs heilzaan kunnen zijn. Knettergekke waanbeelden zijn schadelijk, zo stelt hij, maar wat met illusies voor gevorderden?

Maarten Boudry is een Darwinist en stelt zich dan ook de vraag of evolutie door natuurlijke selectie ons brein heeft opgezadeld met nuttige illusies. Binnen de evolutie loont alvast de waarheid in de strijd om het leven. Zo is het voor het overleven best dat men een onderscheid kan maken tussen giftige en niet giftige paddenstoelen. In dit geval is de waarheid levensnoodzakelijk en zijn illusies soms ronduit gevaarlijk, aldus de auteur. Dat betekent volgens de auteur niet dat elke illusie gevaarlijk is. Zo geeft hij het voorbeeld van ganzenkuikens die niet kunnen vliegen maar dat toch proberen als ze bedreigd worden en zich op die manier redden. Wat is de waarde van de zogenaamde ‘positieve illusies’? Zo denkt de meerderheid van de mensen dat ze beter kunnen rijden dan de anderen. Zijn dergelijke illusies heilzaam, zo vraagt de auteur zich af. Kan men bijvoorbeeld door de kracht van positief denken kanker genezen? Positief denken kan echter snel leiden tot zelfoverschatting en het nemen van nodeloze risico’s. Gewoon geloven dat we bijvoorbeeld sociale en emotioneel intelligenter zijn, kan niet echt kwaad. Dat leidt bij de auteur tot het besluit dat positieve illusies maar veilig zijn voor zover het geen volwaardige illusies zijn. Volwaardige illusies zijn overtuigingen waarin geen gradatie mogelijk is zoals religies of homeopathische producten. Ze kunnen niet een beetje bestaan of werken maar zijn volgens de gelovige of gebruiker ook ‘echt’.

Daarop bespreekt Maarten Boudry de vraag of er misschien situaties zijn waarin we beter af zijn met onwetendheid. Er bestaan gevallen waarin mensen wel beseffen dat er iets aan de hand is, maar die zich toch moedwillig afschermen van de waarheid. Neem de klimaatopwarming zoals aangetoond in de documentaire An Inconvenient Truth van Al Gore. Zoals de titel zelf al aangeeft, betreft het hier een ‘ongemakkelijke’ waarheid die sommigen liever niet kennen zodat ze onbezwaard verder kunnen CO2 verstoken in de overtuiging ‘dat er geen vuiltje aan de lucht was, dan te moeten erkennen dat je willens nillens de planeet naar de knoppen hebt geholpen.’ Het doet de auteur besluiten dat ‘de beslissing om in onwetendheid te leven (vaak) lijkt ingefluisterd door een vermoeden over de ware toedracht.’ Het betreft dan een soort van strategische onwetendheid die je toelaat om je aan je morele verantwoordelijkheid te onttrekken. Niet zo heel ethisch dus.

Het brengt Maarten Boudry tot de visie dat er verschillende soorten overtuigingen bestaan, namelijk schadelijke en onschadelijke. Ervan overtuigd zijn dat New York de hoofdstad van de VS is, is weinig of niet schadelijk, maar gewoon een denkfout of misvatting. Maar andere overtuigingen kunnen heel gevaarlijk zijn zoals de Getuige van Jehova die op basis van de Bijbel overtuigd is dat een (noodzakelijke) bloedtransfusie verboden is. “Wie je absurditeiten kunt wijsmaken, kun je ook wreedheden doen begaan,” zo citeert de auteur Voltaire in het hoofdstuk over het gevaar van luchtkastelen zoals religies. Eeuwenlang hebben mensen geloof gehecht aan het bestaan van goden, geesten en demonen om op het eerste zicht onverklaarbare fenomenen uit te leggen. Tot de wetenschap met een verklaring kwam. Een voorbeeld was de afwijzing door de kerk van bliksemafleiders. Donder en bliksem werden immers veroorzaakt door de duivel en daar hielp enkel het luiden van gewijde klokken tegen. Het gevolg was dat tal van klokkenluiders letterlijk geëlektrocuteerd werden.

Niet alleen religies zijn in die zin gevaarlijk, maar ook seculiere heilsboodschappen zoals het marxisme en het fascisme die een utopisch einddoel voor ogen hielden, en daarvoor talloze mensen opofferden. ‘Een constante stroom van ingebeelde tegenstanders moest uit de weg geruimd worden om het ideologische luchtkasteel in stand te houden,’ schrijft de auteur. Het gevaar voor dergelijke illusies lag hem in de verkeerde overtuiging dat men door gehoorzaam te zijn de ideale maatschappij zou bereiken. Dat geldt ook voor mensen die ervan overtuigd zijn dat de wereld op een nabije, heel specifieke datum zal vergaan, iets wat Getuigen van Jehova al diverse keren verkondigd hebben. Wat is het leven hier op aarde en in deze tijd nog waardevol als die toch binnenkort naar de haaien gaat? Heeft het nog zin om te zorgen voor de natuur als die er op een nabije dag toch niet meer is?

Het grootste gevaar – zoals we dat dagelijks in het nieuws kunnen horen en zien – is het geloof in de letterlijke en eeuwige heilige teksten van de geopenbaarde godsdiensten. Die staan immers vol immorele en weerzinwekkende oproepen tot geweld tegen ongelovigen, afvalligen en overtreders van ‘de Schrift’. In het verleden heeft dat geleid tot de massale vervolging en doding van andersdenkenden, ketters en heksen. Een natuurramp kon leiden tot een pogrom tegen de joden die als ‘daders’ werden aangewezen. Tegenwoordig kennen we zelfmoordterroristen die op basis van hun heilig boek overtuigd zijn dat het goede doen en daarmee in het paradijs zullen belanden. Maarten Boudry trekt zijn redenering ook door op homeopathie. Uit elk wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het om middeltjes gaat die de illusie geven dat men een bepaalde ziekte kan bestrijden met geschud water. Het kan zijn dat de homeopaat die dergelijke zaken voorschrijft zelf echt gelooft dat die middeltjes helpen, maar kan het ook niet gaan om pure volksverlakkerij omwille van snel geldgewin?

Nog even terug naar religies. Wat opvalt is dat heel wat mensen, ook intellectuelen, de intrinsiek wreedaardige teksten uit de Bijbel en de Koran zodanig interpreteren dat er alleen nog sprake is van enkele mooie uitspraken zoals ‘God is liefde’ en ‘religie zorgt voor vrede’. Christelijke apologeten zoals de ex-non Karen Armstrong en de islamitische Reza Aslan houden zich uitsluitend bij de ‘mooie’ teksten als de enige en ware die er toe doen. Maar wie de Bijbel en de Koran goed leest, kan niet omheen de vele aanknopingspunten met geweld en terrorisme, zoals de Nederlandse filosoof Paul Cliteur overtuigend aantoont. De centrale en gevaarlijkste illusie is juist de letterlijke interpretatie van wat er neergeschreven staat. Juist ‘de overtuiging dat illusies,  en met name godsgeloof, goedaardig en onschuldig zijn, is zelf een gevaarlijke illusie’, aldus de auteur. Hij stelt zijn hoop dan ook op een verdere verspreiding van de wetenschappelijke kennis als antidotum voor sprookjes en fantasie die de illusies van zoveel mensen voeden en beïnvloeden. Illusies voor gevorderden is een noodzakelijk boek voor wie het gevaar van illusies op tijd wil beseffen. 

Maarten Boudry, Illusies voor gevorderden, Uitgeverij Polis, 2015

Recensie door Dirk Verhofstadt