Verkiezingen in Nederland - Daniël Boomsma en Joost Sneller
Op woensdag 15 maart gaat Nederland naar de stembus voor – opnieuw – cruciale Tweede Kamerverkiezingen. Het kabinet Rutte/Asscher, bestaande uit de conservatieve VVD en de sociaal-democratische Partij van de Arbeid (PvdA), staat in peilingen op halveren, waarbij de PvdA zelfs afkoerst op de slechtste verkiezingsuitslag ooit. Net als in andere Europese landen wordt ook Nederland met populisme geconfronteerd. De PVV van Wilders (in alles anders dan de vroegere Vlaamse PVV) speelt ondanks een gestage daling in de peilingen een dominante rol in de verslaggeving over de verkiezingen, waarbij het vooral de conservatieve partijen – naast de VVD, ook het christendemocratische CDA – programmatisch sterk beïnvloedt.
Anders dan in 2012, toen zich een tweestrijd tussen links en rechts aftekende, lijkt er nu eerder sprake van een vierstrijd. Enerzijds zijn daar de conservatieve partijen VVD, PVV en CDA en anderzijds de progressief-liberale stroming aangevoerd door D66, dat zich lijnrecht tegenover zowel de PVV (of populistisch nationalisme) als de conservatieve partijen opstelt. Dat blijkt ook uit het verkiezingsprogramma van de sociaal-liberalen dat het belang onderstreept van een open samenleving, individuele vrijheden en de rechtsstaat en de waarde van internationale en Europese samenwerking benadrukt. Tegelijkertijd omvat het een uitgebreide sociaal-economische agenda, gericht op het vergroten van kansengelijkheid door forse investeringen in onderwijs en een hervorming van de arbeidsmarkt om het verschil tussen flexibele en vaste contracten (dat in Nederland het grootste is van alle OESO-landen) te verkleinen.
Rond dat liberalisme vormen zich ook belangrijkste scheidslijnen van deze verkiezingen. Ter rechterzijde, bij PVV en de volgzame VVD, is gekozen voor een politiek waarin het stamdenken duidelijk doorklinkt, waarbij een benauwde opvatting van de Nederlandse identiteit en cultuur tot politieke strijdpunten zijn verheven. De PVV wil ‘Nederland weer van de Nederlanders maken’, waarbij de afkeer van moslims en de onverenigbaarheid van de Islam met de Nederlandse cultuur een centrale plek inneemt. De VVD werpt zich in intellectueel opzicht op als PVV-light met een klassieke law and order agenda en een buitenlandbeleid dat op een beperkt begrepen nationaal eigen belang gericht is. Bovendien larderen zij dit, net als het CDA, met weinig verheffende populistische taal en wat Amerikanen ‘dog whistle’-politiek noemen. Dat lijkt erop deze partijen afwisselend uit oprechte overtuiging en electoraal opportunisme te doen, maar een van de kwalijke gevolgen van deze ‘contamination’ is in ieder geval dat extreme PVV-voorstellen en hun vocabulaire steeds meer mainstream lijken.
Alle partijen worden deze verkiezingen gedwongen zich op één of andere manier te verhouden tot de identiteitsvraag: de vraag wat Nederland tot Nederland maakt. Maar de antwoorden op die vraag verschillen fundamenteel. Tegenover de sterk nationalistische, gesloten benadering van VVD en PVV staat een op het individu en zijn gelijkwaardige plaats in een open en verbonden samenleving gericht liberalisme, het liberalisme dat D66 uitdraagt deze verkiezingen. Individuele vrijheid, vrijheid om te zijn wie je wilt en te denken wat je wil, binnen de grenzen van de rechtsstaat. Geen “absolute vrijheid los van de samenleving waartoe men behoort of waarin men zich beweegt”, in de woorden van Dirk Verhofstadt (in De Liberale Canon), maar een ‘sociaal-liberalisme’, een politieke invulling van vrijheid in verbondenheid.
Voor een deel is de vraag hoe populisme te bestrijden al eerder door D66 beantwoord. Al sinds de opkomst ervan heeft de partij zich niet willen laten verleiden om mee te gaan in de populistische manier van denken. Voor de compromisloze benadering, het niet willen inbinden op het niveau van politieke waarden, is al in een vroeg stadium gekozen, tijdens een verkiezingsstrijd in 2006 die Wilders nog ‘maar’ 9 van de 150 zetels in de Kamer opleverden (ter vergelijking: in 2010 haalde PVV 24 zetels, om in 2012 te zakken naar 15). De andere kant van de medaille is dat de partij in dialoog wil blijven met de kiezers van Wilders. Het zou van gemakzucht getuigen om niet te luisteren, de opponent en zijn achterban niet te willen doorgronden en uiteindelijk te willen overtuigen. Maar zoals de Duitse politicoloog Jan-Werner Müller, auteur van het boek Wat is populisme? (2016), stelt: luisteren naar, en praten mèt populisten, is nog niet praten àls populisten.
Het is geen schande om onwrikbaar te staan voor een aantal liberale en democratische uitgangspunten als die met voeten worden getreden. Vaak hebben de grieven van mensen die op populistische partijen stemmen niet culturele maar ook sociaal-economische gronden: onzekerheid op de arbeidsmarkt, bedenkingen bij de kwaliteit van zorg, vragen over de kwaliteit van leven en sociale samenhang in de eigen wijk. En in algemene zin een diep beleefd pessimisme en gebrek aan vertrouwen over de toekomst van Nederland. Dat kan niet onbeantwoord blijven, zowel in woord – door de dialoog te blijven aangaan en liberale idealen voluit te verdedigen, als in daad – door de zorgen te adresseren met praktische beleidsvoorstellen.
Voor de aankomende verkiezingen put D66 hoop uit de verkiezingen van afgelopen jaar in Oostenrijk, waar de vooruitstrevende presidentskandidaat Alexander van der Bellen de nationalistische Norbert Hofer versloeg. Daarbij vormt ook de veelbelovende opkomst van de Franse Emanuel Macron en zijn “project social-libéral” reden tot optimisme. De verkiezing van Trump is voor veel Nederlanders een wake-up call geweest. Liberale verworvenheden zijn geen vanzelfsprekendheid, maar moeten elke verkiezing opnieuw bevochten worden. Daarbij is door de Brexit duidelijker dan ooit dat decisions are made by those who show up.
Daniël Boomsma en Joost Sneller
Joost Sneller en Daniël Boomsma zijn respectievelijk directeur en wetenschappelijk medewerker bij de Mr. Hans van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66.
Links
