Tijd om op te staan - Claude Nijs
In de voorbije dagen en weken hebben we meermaals mensen beste wensen en een goede gezondheid toegewenst. Gemeend of niet, het uitspreken van die woorden markeert ook een wending in de tijd, het afsluiten van een vorig jaar en het begin van een nieuw jaar. Wie begroet werd met de woorden 'moge u leven in interessante tijden' kan dat ook opvatten als een welgemeende wens, maar dat is het niet. 'Moge u leven in interessante tijden' is een Chinese vervloeking. Het punt is dat interessante tijden, tijden van omwentelingen, heel wat nare gevolgen kunnen hebben op het welzijn van de mensen die erin leven.
Karl Popper, aan wie we tussen 2007 en 2011 vijf Liberales lezingen hebben gewijd, was geen voorstander van grote omwentelingen en propageerde de methode van stapsgewijs sleutelen aan een betere wereld (piecemeal social engineering). Popper gaf ons ook de raad om werk te maken van open samenlevingen, waarin diversiteit een positieve factor is en minderheden niet worden verdrukt. Een open samenleving geeft geen rigide invulling aan de toekomst en laat mensen zelf de keuze over hoe ze hun leven wensen in te vullen. Keuzes voor het goede leven en de goede orde van de samenleving mogen we niet definitief vastleggen maar moeten we steeds open laten. Daarmee laten we ruimte voor evolutie en mogelijkheid op progressie.
De volgende markante figuur aan wie we tussen 2012 en 2016 vijf Liberales lezingen hebben gewijd was John Rawls. Als je principes opstelt voor de samenleving dan ontwikkel je die het best vanuit een neutrale positie, een sluier van onwetendheid maakt ons blind over de positie die de ontwikkelaar van die principes er zelf zou in innemen. Rawls geeft aan alle mensen een gelijke claim op een basispakket rechten en vrijheden die hem of haar de mogelijkheid geven om een goed leven te leiden. Hij is ook niet blind voor hoe een menselijke samenleving er in de praktijk zal gaan uitzien, namelijk ongelijk. Hij koppelt er echter een belangrijk principe aan: sociale en economische ongelijkheid kan maar gerechtvaardigd zijn als er geen privileges zijn, geen vormen van uitsluiting of discriminatie, én als ongelijkheid in een dergelijke verhouding staat dat het voor de minst bevoordeelden maximale kansen oplevert.
In de komende vijf jaren zullen we het leven en werk van John Stuart Mill belichten. Mill, uiteraard gekend voor zijn monumentale werk On Liberty, was van vele markten thuis, en publiceerde over logica, wetenschappen, ethiek, economie, feminisme en politiek. Zijn invloed is traceerbaar op thema's als - en om er slechts enkele te noemen - democratie, de wetenschappelijke methode, het goede leven, gelijke rechten voor vrouwen, vrijheid van meningsuiting en geboortebeperking. We hopen u dan ook een nieuwe boeiende reeks lezingen te kunnen aanbieden.
Als u luistert naar het nieuws, kranten leest, of de sociale media volgt, dan kan u vaststellen dat we in spannende tijden leven. Die vaststelling moet ook bij u een bel doen rinkelen. Liberalen, het is tijd om op te staan. De Brexit en de markante presidentswissel in de Verenigde Staten zijn twee belangrijke gebeurtenissen die verdere omwentelingen zullen inhouden: sociaal, politiek en economisch. Op het recente World Economic Forum in Davos sprak voor het eerst een Chinees president. Xi Jinping brak er een lans, niet voor protectionisme, maar voor globalisering. In onze oude denkkaders is dat de wereld op zijn kop. De Chinese leider ziet economische globalisering als het resultaat van groeiende sociale productiviteit en van wetenschappelijke en technologische vooruitgang.
China ziet blijkbaar een opportuniteit als wereldwijde handelspartner nu de Verenigde Staten wel voor een heel protectionistische wending lijken te staan. Opmerkelijk is dat de Chinese president in Davos ook de keerzijde van globalisering vermeldde en aandacht had voor klimaatsverandering en voor de ongelijke verdeling van rijkdom op wereldschaal. De grootste uitdaging voor de wereld is volgens XI Jinping momenteel dat voor heel wat families een warm huis, voldoende eten en een job, nog steeds een verre droom is.
Het lijkt er wel op dat men in China ook John Rawls en Adam Smith heeft gelezen. Maar laten we ons niet in slaap laten wiegen met riedeltjes die ons goed in de oren klinken maar ons tegelijkertijd in de luren leggen. We moeten kritisch zijn en erop toezien dat uit de mand van de liberale principes niet enkel de lekkerste of de meest toegankelijke principes worden uitgekozen. Ook wij moeten resoluut blijven gaan voor de volle mand liberale principes. Het betekent dat we het individu als basismaat nemen, met rechten én plichten, dat we werken aan een inclusieve samenleving, streven naar een juiste balans tussen vrijheid, gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid.
Er zijn ondertussen ook politici die partijpolitiek willen opentrekken tot een beweging. Laten we ons daar niet aan vangen. Ongetwijfeld is de partijpolitieke logica op gemeentelijk niveau anders dan op hogere bestuursniveaus, en het ligt voor de hand dat daar andere samenwerkingsverbanden mogelijk moeten zijn, maar een politieke partij en een beweging hebben verschillende uitgangspunten en doelstellingen die onverenigbaar zijn. Een politieke partij moet op het speelveld van de macht ideeën trachten om te zetten in wetten en normen. Burgers hebben het speelveld van de macht gecreëerd en afgestaan aan politici om er in hun naam hun strijd te voeren. We kunnen kiezen welke politici we op het speelveld plaatsen, we staan dus niet helemaal buitenspel, en blijven dan ook niet zonder verantwoordelijkheid.
Onze verantwoordelijkheid ligt in het kritisch staan tegenover politiek en in het mee vormen van de beweging die moet zorgen voor impulsen van onderuit. Trouw aan ideeën, niet aan instellingen. Daarom moeten we de beweging belangrijker achten dan de partijpolitiek. Een partij zonder brede beweging, zonder draagvlak, moet boksen boven haar gewicht, en dat is moeilijk. In een brede beweging is meer ruimte voor diversiteit en meer mogelijkheid om verschillende thema's aan bod te laten komen dan binnen een politieke partij. Een brede beweging kan ook zorgen voor een sterkere politieke partij (of partijen) en zo meer kansen geven op het in de praktijk brengen van de principes van de beweging.
Sinds 2002 probeert Liberales naar best vermogen haar plaats in te nemen binnen de liberale beweging. Zoals onze missie stelt, is Liberales een onafhankelijke denktank binnen de liberale beweging, een collectief van kritisch liberaal geïnspireerde individuen die zich tot doel stellen in dialoog te gaan en kennis, inzicht en informatie te verwerven en te verspreiden, in een streven naar een meer liberale samenleving. Liberales is dan ook niet gebonden aan partijpolitiek. Een denktank die het individu en zijn vrijheid centraal stelt, gaat veel breder. We maken deel uit van de brede liberale beweging die over de partijgrenzen heen de fundamenten van onze liberale democratie zoals vrijheid, gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid toelicht en verdedigt. Een beweging die streeft naar de universele toepassing van de mensenrechten.
Die uitdaging overstijgt doelstellingen van tijdelijk partijpolitiek gewin. De liberale beweging moet de ambitie hebben om het culturele te overstijgen en uit te groeien tot een interculturele humane beweging. Als we die gigantische uitdaging willen aangaan, moeten we toenadering zoeken, vooroordelen opzij schuiven, culturele barrières afbreken. Wij kunnen dat niet alleen, mensen in het algemeen zullen werk moeten maken van het verwijderen van culturele ideeën en gebruiken die obstakels vormen voor humaan samenleven.
In een goede liberale traditie van diversiteit heeft de liberale beweging dan ook een grote nood aan samenwerking en verdere ontwikkeling. De uitdagingen en omwentelingen waar we in- en voorstaan moet de liberaal in ons doen opstaan. We kunnen onze beweging enkel laten bloeien als we de volledige mand van liberale principes trouw blijven én dat impliceert ook samenwerken.
Liberales dankt daarbij u, trouwe sympathisanten, en uiteraard ook onze thuis, namelijk het Liberaal Archief. Met de nieuwe directeur Peter Laroy heeft het Liberaal Archief een uitstekende vervanger voor de onvervangbare Luc Pareyn. Het is ook duidelijk dat Peter Laroy nieuwe impulsen zal geven aan de werking van Het Liberaal Archief en we verlenen hem daarbij onze medewerking en wensen hem daarbij alle succes.
Ook heel wat andere organisaties krijgen faciliteiten van Het Liberaal Archief. Er staan heel wat interessante activiteiten op de agenda, waar ik er twee van wens te vermelden. Op zaterdagnamiddag 4 februari houden De Maakbare Mens, het HVV en HVV Gent, het Vermeylenfonds, Masereelfonds en het Willemsfonds een studienamiddag over 'Het goede leven'. En op woensdagavond 22 februari komt professor Eric Schliesser voor het LVSV Gent praten over Adam Smith onder de titel 'terug naar de principes'.
Voor Adam Smith moeten we om de samenleving te begrijpen het leven benaderen vanuit de gevoelens (met zowel empathie als eigenbelang), en vanuit het handelen (in haar breedste vorm en dus noodzakelijkerwijze ook vormen van samenwerking) die volgens Smith aan de basis liggen van menselijk welzijn. Liberalen zullen en moeten altijd wijzen op het belang van handelen en ondernemen. Met de woorden van Willy De Clercq, "je kan geen sociaal paradijs bouwen op een economisch kerkhof".
Maar laat ons ook niet vergeten dat ons handelen en denken veelal door gevoelens worden aangestuurd. Als we enkel verkiezen om rationele breinen aan te sturen houden we onvoldoende rekening met de aard van de mens. We zullen dus ook harten moeten aanspreken. In een opmerkelijk essay, recent ook opgenomen in de Liberales nieuwsbrief, breekt Alexander Roose een lans voor een epistemologische reserve, pleit hij voor toenadering en wederzijds begrip maar waarschuwt hij ook voor de kracht van de retorica. We mogen niet geloven dat we de waarheid in pacht hebben en ons zeker niet laten gaan in de ruigheid en het gezwollen strijdvaardig taalgebruik dat in de geschiedenis reeds meer dan eens geresulteerd heeft in echte strijd en bloedvergieten.
Roose verwijst naar de Franse filosoof Michel de Montaigne en merkt op dat we kunnen twijfelen over wie er gelijk heeft, maar dat we niet mogen vergeten dat we ondertussen wel met elkaar moeten samenleven. Het betreft ook de essentie van het werk dat we als denktank willen verrichten, namelijk op een rationele manier met elkaar in discussie gaan, de obstakels voor het vreedzaam samenleving analyseren, en mogelijk oplossingen aanbieden.
Beste vrienden en sympathisanten van de liberale beweging, we staan voor grote economische, politieke en sociale uitdagingen. Met de komst van Donald Trump, de Brexit, en het succes in de peilingen voor Marine Le Pen, Geert Wilders en Frauke Petry is het ideologische debat weer helemaal terug. In deze tijden mogen liberalen zich niet laten verleiden tot de keuze voor een exclusieve en protectionistische gesloten samenleving. Trouw aan de volle mand liberale principes moeten liberalen strijden voor een inclusieve open samenleving. We mogen dan ook niet langer stilzwijgend of onverschillig afwachten. Het is tijd om onze emanciperende en ondernemende beweging te versterken, om alle liberale krachten te verenigen, om de open samenleving te verdedigen. Beste liberalen, kom in beweging, het is tijd om op te staan.
Claude Nijs
De auteur is voorzitter van Liberales
