Thalers Nobelprijs kan uw gezondheid ten goede komen - Freya Saeys en Tim Smits

Richard Thaler ontving maandag de Nobelprijs voor Economie. Deze Amerikaanse professor in de gedragseconomie introduceerde via zijn bestseller Nudge gedragswetenschappen in de politieke besluitvorming. Politici en beleidsmakers gaan er al te vaak van uit dat mensen bewust-weldoordachte en financieel-calculerende wezens zijn. Disciplines als sociale psychologie, neuropsychologie en communicatiewetenschappen tonen evenwel op overtuigende wijze aan dat het keuzegedrag van mensen niet altijd beredeneerd is, maar vooral onbewust en routinematig. Deze Nobelprijs betekent – na die voor Daniel Kahneman in 2002 – opnieuw een belangrijke erkenning voor de gedragseconomie. Terwijl dit enkele jaren terug vooral gezien werd als manipulatie en hocus pocus, krijgt deze tak steeds meer de status die ze verdient binnen de economie. Laten we hopen dat dit succes straks ook ons hoogsteigen Vlaams Team Gedragsinzichten een duwtje in de rug zal geven.

Nudging betekent letterlijk 'een duwtje, een zetje geven’. Het gaat uit van de idee dat mensen niet zo bewust keuzes maken als ze denken. Via allerlei psychologische mechanismen en sociale en culturele voorkeuren worden we voortdurend en onbewust in een bepaalde richting gestuurd. 'Thinking Fast & Slow' noemde Daniel Kahneman het, of automatisch denken versus beredeneerd denken. Voor gezonde voeding heeft bijvoorbeeld een slimme inrichting van een cafetaria wel degelijk een invloed op het keuzegedrag van mensen. Een aantrekkelijke presentatie van gezonde voeding en het plaatsen van gezonde voeding op ooghoogte, terwijl ongezonde voeding minder zichtbaar is, zet mensen aan te kiezen voor een gezonde maaltijd. Typisch aan 'nudging' is dat niets verplicht is, men geeft enkel een suggestie, een duwtje in de rug. De persoon in kwestie kan altijd beslissen om een andere keuze te maken.

Politieke weerklank

In het kielzog van Richard Thalers bestseller, begon de politiek volop te experimenteren met nudging. Zo liet President Obama zich adviseren door Thaler zelf, en werd in de VS bijvoorbeeld gekozen om in plaats van de accijnzen op sigaretten te verhogen, eerder de positionering van sigaretten in de winkel te reguleren. Dat maakt geen keuzeverschil uit voor de consument, maar heeft wel een impact op de consumptie. In de VS is de wetgeving zo veranderd dat sigaretten niet meer aan de kassa liggen, maar achter een wit scherm. Je moet er expliciet naar vragen. Met als gevolg een daling van de consumptie.

In Groot-Brittannië richtte voormalig premier David Cameron in 2010 een Behavioural Insights Team (BIT) op. Met als nickname de Nudge Unit groeide de Unit uit tot een groot succes en betaalde het zichzelf in veelvoud terug aan interventies en beleidsinzichten. Eén van de meest spraakmakende voorbeelden betrof het naleven van de belastingwetgeving. Ook in België werden al wat stappen gezet met dit project. Via het aanpassen van de herinneringsbrieven – vriendelijker en directer – slaagde de fiscus er vorig jaar in om in een mum van tijd 18 miljoen euro op te halen. Een ander bekend voorbeeld is het orgaandonorschap in België. Standaard ben je geregistreerd als orgaandonor. Je moet je actief ‘afmelden’. Resultaat? Meer dan 85% van de Belgen is donor, terwijl dat in Nederland nog geen 30% is. Daar moet je jezelf namelijk actief registreren als donor.

Met een resolutie werd ook de Vlaamse regering dringend verzocht om nudging in Vlaanderen te introduceren. De resolutie formuleerde meteen de randvoorwaarden voor het gebruik van nudges. Ze kunnen namelijk enkel ingezet worden indien wetenschappelijke consensus uitwijst dat een bepaalde techniek een positief effect heeft en wanneer over het thema een brede maatschappelijke consensus bestaat.

To nudge or not to nudge

Nudging wordt vaak met enige argwaan bekeken omdat het de keuzevrijheid van het individu zou beperken. Gedragswetenschappers zoals Richard Thaler tonen juist aan dat we onze keuzes helemaal niet zo bewust en rationeel maken als we denken. Bovendien is er bij nudging geen sprake van verbieden. Je kunt eenvoudig een andere keuze maken. Je kunt kiezen om toch een ongezonde maaltijd te kiezen, om géén orgaandonor te zijn. Bovendien is het quasi onmogelijk de burger een neutrale keuze te presenteren. Standaard geen orgaandonor zijn, zoals in Nederland het geval is, werkt evenzeer beïnvloedend. En als men dan toch een beleidskeuze moet maken, waarom dan niet één die het meeste voordeel oplevert?

In Vlaanderen blijft het verdacht stil, en zeker rond het Vlaams Team Gedragsinzichten. Nochtans zijn er zoveel eenvoudige projecten – laaghangend fruit, zeg maar – die in het buitenland hun nut hebben bewezen en hier eenvoudig geïmplementeerd kunnen worden. Zeker in de preventieve gezondheidszorg liggen mogelijkheden. Een mooie kans ligt bij de vertaling van nieuwe gezondheidsdoelstellingen in actieplannen rond gezonde voeding en beweging, consumptie van alcohol, roken enzomeer. 

Opportuniteiten die de Vlaamse Overheid een duwtje in de rug kunnen geven om de beleidsdoelstellingen te halen.

Freya Saeys en Tim Smits                      

Freya Saeys is Vlaams parlementslid voor Open Vld en Tim Smits is professor communicatiewetenschappen aan het Instituut voor Mediastudies van de KU Leuven