Kiezen voor een toekomst waarin niemand wordt achtergelaten – Ivan Vandermeersch
Om een betere toekomst te bouwen vanuit een liberaal perspectief, is het noodzakelijk dat individuen en instellingen een gezamenlijke verantwoordelijkheid nemen voor het bevorderen van een harmonieus evenwicht tussen vernieuwing en stabiliteit. Dit impliceert een zorgvuldige balans tussen het waarborgen van individuele vrijheden en het creëren van een omgeving die menselijk potentieel en marktinnovatie bevordert. Persoonlijke verantwoordelijkheid wordt gezien als de spil waarom alles draait; individuen moeten de vrijheid én de middelen hebben om hun eigen leven vorm te geven, maar deze vrijheid komt samen met een inherente plicht om de economische, sociale en fysieke omgeving waarin ze opereren te respecteren en te verrijken.
Een kernprincipe van het liberalisme is dat de overheid ook moet tussenkomen om de markt te corrigeren of gewoon te faciliteren. Door de snelle evolutie van technologie blijft de overheid echter steeds meer achter. Technologie wordt steeds ingewikkelder en daardoor moeilijker te begrijpen. Daarom is zachte regulering aan te bevelen. Structureel moet de industrie samenwerken om enerzijds tot een minimale, toekomstbestendige wetgeving te komen, begeleid door zelfregulering die de tijdsgebonden uitwassen opvangt. Bijvoorbeeld, AI is nog lang niet uitgeontwikkeld. Industrie en overheid moeten samenwerken, met als doel minimale overheidsinterventie.
Het liberalisme biedt de ideale omgeving waarin individuele dromen kunnen bloeien, juist omdat het vrijheid en persoonlijke verantwoordelijkheid centraal stelt. Terwijl alternatieve politieke programma's vaak proberen een verplichte ideologische droom aan de burgers op te leggen, creëert liberalisme een ruimte waarin persoonlijke ambities en uiteenlopende visies kunnen floreren.
Democratische, representatieve en liberale systemen zijn inderdaad beter uitgerust om deze liberale doelstellingen te verwezenlijken dan autoritaire, extreemrechtse of -linkse regimes. Ze bieden een mechanisme waardoor individuele vrijheden worden beschermd waardoor verantwoordelijk en ethisch gedrag kan worden aangemoedigd. Een dergelijk systeem laat ruimte voor open discussie over wat voor soort groei we als samenleving wensen en hoe we die op een verantwoorde manier kunnen bereiken.
Hier zijn zes essentiële zaken die helpen dit te realiseren:
1. Innovatie is de motor van vooruitgang:
De roep om innovatie en creativiteit klinkt luider dan ooit. Dit is niet enkel een taak voor de private sector; overheden, en academici spelen evenzeer een belangrijke rol. Vooral nu we geconfronteerd worden met de opkomst van Artificiële Intelligentie (AI), is breed gedragen vernieuwing essentieel. Hierbij moet ruimte zijn voor maatschappelijke sturing. De Europese Unie kan met haar expertise een rol van betekenis spelen in het waarborgen van een veilig en ethisch gebruik van technologie.
Vanuit een liberaal perspectief is innovatie meer dan een modewoord; het is een essentiële motor voor vooruitgang en een manier om individuele vrijheden te maximaliseren. De rol van verandering in onze wereld benadrukt het belang van adaptief vermogen, niet alleen voor technologiebedrijven en start-ups, maar ook voor andere segmenten van de samenleving zoals overheden en onderzoeksinstituten. Creativiteit en vernieuwing zijn fundamenteel voor economische groei en het welzijn van het individu.
Echter, in tegenstelling tot een benadering die zwaar leunt op overheidsinterventie via subsidies en directe steun, is het creëren van een gunstig klimaat voor innovatie essentieel. Dit kan worden bereikt door bureaucratische hindernissen te verminderen en een stabiel beleidskader te bieden dat zowel de marktwerking als de rechtsstaat respecteert. Daarbij is het doel om een omgeving te creëren waarin individuen en organisaties de vrijheid en de middelen hebben om te experimenteren en nieuwe ideeën na te streven.
Onderwijs speelt ook een cruciale rol in dit liberale schema. Het doel zou moeten zijn om mensen de vaardigheden te geven die ze nodig hebben om actief deel te nemen aan een snel veranderende wereld. Dit omvat niet alleen technische vaardigheden, maar ook een bredere culturele en ethische vorming die individuen in staat stelt verantwoordelijk en kritisch na te denken over de consequenties van innovatie.
2. Vrijheid en samenwerking voor sociaal vertrouwen en cohesie
Onze samenleving wordt gekenmerkt door toenemend wantrouwen en verdeeldheid. We hebben nu leiders nodig die een visie en vertrouwen kunnen bieden die verder gaan dan kortzichtige dagjes politiek. Het maatschappelijke middenveld blijft daarin een belangrijk bolwerk van sociale cohesie, inspraak en maatschappelijk draagvlak.
Vanuit een liberaal standpunt is het afnemende sociale en institutionele vertrouwen inderdaad een urgente kwestie, maar het antwoord ligt niet enkel in meer overheidsinterventie. Het vraagt om leiderschap dat individuele vrijheden hoog in het vaandel draagt en het sociaal contract herziet in lijn met liberale principes zoals persoonlijke verantwoordelijkheid, marktvrijheid en solidariteit. Toekomstige leiders zouden zich moeten richten op het faciliteren van een omgeving waarin mensen vrij zijn om hun potentieel te realiseren, wat op zijn beurt gemeenschappen kan samenbrengen en vertrouwen kan opbouwen.
Het is hierbij cruciaal om te benadrukken dat een terugkeer naar vormen van nationalisme geen oplossing biedt voor deze uitdagingen. Integendeel, het nationalisme draagt het gevaar in zich om oude wonden open te rijten en ons terug te leiden naar een duister verleden van uitsluiting, intolerantie en conflict. In een tijdperk van mondialisering en toenemende interconnectiviteit moeten we inzien dat gesloten grenzen en een smalle focus op nationale identiteit ons vermogen ondermijnen om collectieve problemen effectief aan te pakken en een vertrouwensvolle, inclusieve gemeenschap op te bouwen.
In een tijd waarin de wereld steeds meer onderling verbonden raakt door technologie, handel en communicatie, zijn veel van de uitdagingen waarmee we geconfronteerd worden van nature grensoverschrijdend. Denk bijvoorbeeld aan klimaatverandering, pandemieën en internationale veiligheidsvraagstukken; deze problemen kunnen niet effectief worden aangepakt binnen de grenzen van één enkele natie. Een aanpak die zich richt op gesloten grenzen en een smalle focus op nationale identiteit belemmert niet alleen internationale samenwerking, maar kan ook aanzetten tot een vorm van tribalisme dat contraproductief is voor het oplossen van deze globale vraagstukken.
Bovendien, in een wereld waarin mensen, ideeën en goederen voortdurend bewegen, is het meer dan ooit van belang om een inclusieve gemeenschap te creëren die verschillende perspectieven waardeert. Een nadruk op strikte nationale identiteit kan deze diversiteit ondermijnen en daarmee het sociale en culturele weefsel verzwakken dat essentieel is voor een dynamische en veerkrachtige samenleving. Het kan ook het onderlinge vertrouwen verminderen, zowel binnen gemeenschappen als tussen naties, wat op zijn beurt het vermogen om collectief te handelen in het gezicht van uitdagingen belemmert.
Vanuit een liberaal oogpunt is het essentieel om individuele vrijheden te beschermen en tegelijkertijd mechanismen te bevorderen die bijdragen aan het algemeen welzijn. In een geglobaliseerde wereld vereist dit een visie die verder gaat dan de grenzen van de eigen natie, en die het belang erkent van internationale samenwerking en inclusiviteit als middelen om zowel lokale als mondiale uitdagingen aan te gaan.
In plaats van alleen top-down oplossingen voor problemen als klimaatverandering en sociale ongelijkheid te bieden, zou een liberaal sociaal contract de nadruk leggen op de rol van het individu en de markt in het vinden van duurzame oplossingen. Dit betekent het creëren van een beleidskader dat zowel ecologische als economische duurzaamheid bevordert, zonder daarbij individuele vrijheden in te perken.
Kortom, vanuit een liberaal perspectief moeten leiders van de toekomst niet alleen lange termijn doelen voor ogen houden, maar deze doelen ook afstemmen op de liberale waarden van vrijheid, verantwoordelijkheid, en een minimale maar effectieve rol voor de overheid.
3. AI en vrijheid: een noodzakelijk evenwicht tussen Innovatie en ethiek:
In een liberaal stelsel waar individuele vrijheden centraal staan, vormt de regulering van nieuwe technologieën een complexe uitdaging. AI biedt kansen, zoals vooruitgang in de gezondheidszorg, maar brengt ook ethische en maatschappelijke dilemma's met zich mee. Privacy en vrijheid van meningsuiting, kernwaarden van het liberalisme, kunnen onder druk komen te staan. Er is een evenwichtige aanpak van de overheid nodig om de verspreiding van schadelijke inhoud te minimaliseren, zonder het publieke debat te verstikken. Transparantie in besluitvorming is hier cruciaal.
In een liberale visie zou de overheid dus vooral een faciliterende rol moeten spelen: het wegnemen van barrières voor innovatie, het aanbieden van een stabiele en voorspelbare regelgevende omgeving, en het investeren in onderwijs en infrastructuur die individuen in staat stelt hun potentieel te realiseren. Op deze manier wordt het streven naar creativiteit en vernieuwing niet alleen mogelijk gemaakt, maar wordt het ook gezien als een uitdrukking van de individuele vrijheid.
Vanuit een liberaal perspectief erkennen we dat technologische ontwikkelingen zoals kunstmatige intelligentie aanzienlijke kansen bieden voor economische groei en individuele vrijheid. Echter, deze technologieën komen niet zonder uitdagingen, zoals het potentieel voor toenemende ongelijkheid en sociale verdeeldheid. In een liberale visie zou de rol van de overheid niet zozeer zijn om zware regulering op te leggen, maar eerder om een beleidskader te scheppen dat innovatie bevordert en tegelijkertijd de risico's minimaliseert.
In een rechtvaardige samenleving is het essentieel om niet alleen algemene toegang tot het internet te garanderen, maar ook de mogelijkheid te bieden om digitale technologieën te kunnen ontwijken. Deze twee grondbeginselen hebben invloed op sociale welvaart, economische groei en inclusieve democratie. Internet is fundamenteel voor educatie, werk en politieke participatie, maar er zijn legitieme redenen—zoals privacy, toegankelijkheid en digitale onkunde—waarom sommigen kiezen om offline te blijven. Daarom moeten overheden een scala aan dienstverleningsopties bieden, zowel digitaal als niet-digitaal. Investeren in digitale geletterdheid is belangrijk, maar het respecteren van de keuze om niet digitaal te gaan is even cruciaal. Stevige online privacy- en veiligheidsregels zijn daarbij onmisbaar. Het balanceren tussen deze facetten is uitdagend, maar cruciaal voor een rechtvaardige en inclusieve samenleving.
Dit betekent het creëren van een stabiele en voorspelbare regelgevende omgeving waarbinnen bedrijven en individuen kunnen opereren, zonder hen onnodig te beperken. Hierbij kan de overheid zich richten op transparantie, aansprakelijkheid en het waarborgen van concurrentie, terwijl ook ethische overwegingen worden meegenomen.
Het ultieme doel is het bevorderen van technologische vooruitgang die in lijn is met liberale waarden: de maximale vrijheid voor individuen om te innoveren en hun potentieel te realiseren, gekoppeld aan een minimale maar effectieve reeks regels die ervoor zorgen dat deze vrijheid niet ten koste gaat van het algemeen welzijn. Om dit evenwicht te bewaren is de waarde van zelfregulering onmiskenbaar als een aanvullend mechanisme op formele wetgeving. Gezien het snelle tempo van technologische verandering kan wetgeving vaak traag en reactief zijn. Zelfregulering binnen industrieën en gemeenschappen kan deze traagheid compenseren door flexibelere, snellere en vaak meer gespecialiseerde normen en best practices te ontwikkelen. Dit stelt ons in staat om snel te reageren op nieuwe uitdagingen en kansen, zonder daarbij de fundamentele liberale principes van vrijheid en verantwoordelijkheid uit het oog te verliezen. Op deze manier kunnen we een dynamische en adaptieve benadering van technologische vooruitgang waarborgen, die zowel het individu als het collectief ten goede komt.
4. Vrijwilligersorganisaties en gemeenschappen als hoekstenen van vrijheid en verantwoordelijkheid:
Gemeenschappen en vrijwilligersorganisaties zijn niet enkel bakens van hoop maar zijn ook een uitdrukking van liberale waarden als zelfbestuur en initiatief. Leiderschap moet verder gaan dan populistische retoriek en moet werken aan een duurzaam sociaal contract. Dit contract moet oog hebben voor klimaatverandering en economische ongelijkheid, maar ook individuele rechten en marktvrijheden verdedigen.
In economisch opzicht moeten we ons richten op duurzame en inclusieve groei. Dit sluit aan bij het liberale principe van verantwoordelijkheid, waarbij het niet enkel gaat om 'meer', maar om 'beter'. Democratieën zijn goed geplaatst om deze waarden te ondersteunen, en participatieve methoden zoals burgerpanels kunnen een nuttige aanvulling zijn op representatieve politiek.
In het licht van de liberale basiswaarden van vrijheid en verantwoordelijkheid is het duidelijk dat zelfs in tijden van crisis en polarisatie, de rol van sterke sociale structuren essentieel is. Vrijwilligersorganisaties en lokale gemeenschappen verpersoonlijken deze waarden door individuen de vrijheid te bieden om zich te engageren op manieren die zij zinvol vinden, terwijl ze tegelijkertijd de persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid tonen om voor elkaar te zorgen.
Deze organisaties en gemeenschappen functioneren vaak efficiënter dan bureaucratische instanties, omdat ze dichter bij de mensen staan en daardoor beter kunnen inspelen op lokale behoeften. Ze vormen een soort 'sociale markt' waar mensen vrij zijn om hun vaardigheden en middelen in te zetten op een manier die het algemeen welzijn bevordert.
In een klimaat waar institutioneel vertrouwen misschien wankelt, bieden deze lokale structuren een praktische uiting van hoe vrijheid en verantwoordelijkheid hand in hand kunnen gaan. Ze bieden een vangnet niet door overheidsdictaat, maar door de vrije en verantwoordelijke participatie van hun leden. Op deze manier vertegenwoordigen ze een fundamenteel liberale benadering van sociale cohesie.
5. Vrijheid en verantwoordelijkheid voor een Inclusieve economische groei
Vanuit een liberaal perspectief is economische groei belangrijk, maar moet deze worden afgewogen tegen andere waarden zoals vrijheid en verantwoordelijkheid. Het doel is niet per se om "eindeloze" groei te bereiken, maar eerder om een soort groei te bevorderen die kansen biedt voor individuele ontplooiing en welzijn, zonder daarbij onze ethische en maatschappelijke verantwoordelijkheden te negeren.
Vanuit liberaal oogpunt is het belangrijk dat alle individuen, ongeacht hun fysieke of mentale capaciteiten, de kans krijgen om bij te dragen aan de economie onder het principe gebaseerd op het idee van gelijke kansen, een centraal concept in het liberalisme. Het liberalisme streeft immers naar een samenleving waarin elk individu de mogelijkheid heeft om zijn of haar potentieel te verwezenlijken en een zinvolle bijdrage te leveren. Dit betekent ook dat er maatregelen moeten worden genomen om te zorgen dat mensen met beperkingen en gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid niet worden uitgesloten van de arbeidsmarkt. Deze maatregelen kunnen bestaan uit wetten die discriminatie op de werkvloer verbieden, beleid dat werkgevers aanmoedigt of verplicht om werkplekken toegankelijk te maken, programma's voor beroepsopleiding of her kwalificatie, en sociale vangnetten om mensen te ondersteunen wanneer ze niet in staat zijn om te werken.
In België maken gepensioneerden (20% van de bevolking is 65 jaar en meer) een significant en belangrijk deel van de bevolking uit. Het is echter belangrijk om te erkennen dat deze groep meer is dan alleen ontvangers van pensioenbetalingen; zij hebben het vermogen om waardevolle bijdragen te leveren aan de economie en de samenleving als geheel. Veel ouderen beschikken nog over een schat aan kennis, ervaring en vaardigheden die ze kunnen inzetten. Of dit nu is door betrokkenheid bij maatschappelijke initiatieven, deelname aan de arbeidsmarkt in een parttime of vrijwillige rol, of als mentor voor de jongere generatie. Het is daarom essentieel dat we afstappen van een beschermende benadering van ouderen. In plaats daarvan zouden we hun onafhankelijkheid, autonomie en actieve deelname aan de samenleving moeten bevorderen.
Gerichte maatregelen ter ondersteuning van mindervaliden en gepensioneerden kunnen een positieve impact hebben op de staatsbegroting. Door inclusief beleid te voeren dat zowel werkgevers aanmoedigt als verplicht om werkomstandigheden toegankelijk te maken voor mensen met beperkingen, kan de potentiële beroepsbevolking worden vergroot. Hierdoor stijgen de belastinginkomsten en dalen de uitgaven voor sociale zekerheid. Bovendien stelt dit mensen met beperkingen in staat om hun individueel potentieel te verwezenlijken, wat niet alleen financieel, maar ook sociaal en mentaal bijdraagt aan het algemeen welzijn
Echter, het liberalisme benadrukt ook het belang van individuele verantwoordelijkheid. Dit betekent dat terwijl de overheid en de samenleving deze kansen moeten bieden, het ook aan het individu is om deze kansen te grijpen en zich in te zetten om bij te dragen naar hun beste vermogen. Een balans dient gevonden te worden tussen het bieden van ondersteuning en mogelijkheden voor mensen met beperkingen, en het erkennen van hun autonomie en vermogen om bij te dragen aan de samenleving om zodoende bij te dragen aan een meer inclusieve, diverse en veerkrachtige economie en samenleving.
Binnen een liberale context zou de focus niet liggen op het herverdelen van welvaart via overheidsinterventie, maar op het creëren van een omgeving waarin iedereen de vrijheid en de verantwoordelijkheid heeft om bij te dragen aan en te profiteren van economische activiteiten. Dit houdt een minimale maar doelgerichte rol voor de overheid in, gericht op het waarborgen van een gelijk speelveld en het bevorderen van concurrentie.
6. Rechtvaardigheid voor een inclusieve en diverse vrije samenleving
In een liberaal perspectief wordt rechtvaardigheid vaak gezien in termen van individuele vrijheid, gelijke kansen en respect voor de autonomie van het individu. Liberale rechtvaardigheid streeft naar een samenleving waarin mensen zo veel mogelijk vrij zijn om hun eigen keuzes te maken, zolang ze de vrijheid en rechten van anderen niet schenden. In dit kader is er ook ruimte voor het respecteren van verschillende levensbeschouwingen, inclusief vrijzinnigheid en godsdienstige overtuigingen. Een liberale visie op rechtvaardigheid benadrukt het belang van een neutrale staat die geen voorkeur geeft aan een bepaalde religie of levensbeschouwing, maar die wel de vrijheid van het individu garandeert om deze te kiezen en te belijden. Hierbij gaat het niet alleen om de vrijheid van geloof, maar ook om de vrijheid van ongeloof en het recht om van geloof te veranderen. De staat dient als een soort scheidsrechter die een eerlijk speelveld creëert, waarbij de regels voor iedereen gelijk zijn. Op deze manier hoopt het liberale concept van rechtvaardigheid een evenwicht te vinden tussen individuele vrijheid en sociale cohesie, tussen het recht op zelfbeschikking en de verantwoordelijkheid om respect te hebben voor de diverse overtuigingen van anderen.
In het licht van de noodzakelijke toewijding aan een rechtvaardige, open en tolerante samenleving, is het van cruciaal belang de diversiteit te omarmen als zowel een ethisch als pragmatisch imperatief. De ware rechtvaardigheid kan slechts bereikt worden in een klimaat van openheid, waarin het aanvaarden en zelfs het opzoeken van verschillen niet slechts getolereerd, maar actief aangemoedigd wordt. Deze verschillen vormen de bouwstenen voor bruggen van begrip, dialoog en samenwerking die essentieel zijn voor het welzijn van een diverse gemeenschap. In een tijd waarin intolerantie en racisme dreigend toenemen, is het verdedigen van deze principes niet enkel een kwestie van morele urgentie is, maar ook van maatschappelijke veerkracht. Een samenleving die diversiteit waardeert en actief inzet op inclusiviteit, is niet alleen rechtvaardiger, maar ook sterker en beter toegerust om de uitdagingen van onze tijd te trotseren.
Het actief opzoeken van diversiteit is ook een pragmatisch imperatief voor een rechtvaardige samenleving. Echte rechtvaardigheid en maatschappelijke veerkracht komen voor uit een openheid die verder gaat dan tolerantie; een openheid die actief verschillen in culturele, religieuze en filosofische overtuigingen omarmt als een middel voor het bouwen van bruggen van begrip en samenwerking. Juist in deze tijden van groeiende intolerantie en racisme, is het van essentieel belang om dit principe te verdedigen. Bovendien, in een wereld die gekenmerkt wordt door een mozaïek van geloofssystemen en wereldbeelden, zien wij het overstijgen van religieuze en filosofische verschillen als een onmisbare stap op weg naar een meer inclusieve, sterke en rechtvaardige maatschappij. Een actieve verdediging van deze universele waarden is essentieel om ieder individu in te staat stellen om volwaardig deel te nemen aan het maatschappelijk leven, ongeacht hun achtergrond. Dit vormt de ruggengraat van een samenleving die niet alleen rechtvaardig, maar ook duurzaam veerkrachtig is.
Vanuit een liberaal perspectief kan herverdeling van privileges gezien worden als een middel om een gelijkwaardiger speelveld te creëren waarin meer mensen de kans krijgen om hun potentieel te benutten. Dit dient niet alleen het algemeen belang, maar kan uiteindelijk ook ten goede komen aan degenen die al over macht en rijkdom beschikken, door bij te dragen aan een stabielere, meer harmonieuze samenleving. In deze context is het een teken van verantwoordelijk leiderschap voor vermogende en invloedrijke individuen om te investeren in duurzame projecten die sociale en ecologische waarde genereert. Dit is niet louter een ethische verplichting, maar biedt ook concrete kansen: het aanwenden van kapitaal voor duurzame initiatieven in ecologie en een veerkrachtige economie kan aanzienlijke rendementen opleveren. Zo creëren we een win-win situatie waarbij het streven naar individueel succes hand in hand gaat met het welzijn van de bredere gemeenschap. Hiermee wordt benadrukt dat het liberale principe dat individuele vrijheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid elkaar niet uitsluiten, maar juist kunnen versterken.
Besluit
Democratische, representatieve systemen zijn inderdaad beter uitgerust om deze liberale doelstellingen te verwezenlijken dan autoritaire regimes. Ze bieden een mechanisme waardoor individuele vrijheden worden beschermd en door welke verantwoordelijk en ethisch gedrag kan worden aangemoedigd. Een dergelijk systeem laat ruimte voor open discussie over wat voor soort groei we als samenleving wensen en hoe we die op een verantwoorde manier kunnen bereiken.
Het is duidelijk dat stilstand in deze tijden een luxe is die we ons niet kunnen veroorloven. Van het vormgeven van onze economische modellen tot het nemen van technologische beslissingen en het ontwikkelen van een verantwoordelijk en verbindend leiderschap is de roep om actie overweldigend. Maar deze uitdagingen zijn niet onoverkomelijk. Door samen te werken en te investeren in een duurzame en inclusieve toekomst kunnen we een wereld bouwen die niemand achterlaat.
Samengevat, de uitdagingen van de toekomst gaan niet alleen over economische vooruitgang, maar over het creëren van een samenleving die zowel duurzaam als rechtvaardig is. Dit vereist gedeelde inspanningen, een herverdeling van macht, en een democratische basis die elke stem telt. De tijd om te handelen is nu; laten we kiezen voor een toekomst waarin niemand wordt achtergelaten.
Ivan Vandermeersch
Ere Algemeen Secretaris Generaal BAM
