De SS’ers - Armando & Hans Sleutelaar
Nederland leverde het grootste contingent vrijwillige SS’ers in Europa. Armando en Hans Sleutelaar presenteerden acht lange interviews met Nederlanders die zich destijds vrijwillig aansloten bij de SS. Niet iedereen was blij met dit boek dat in 1967 verscheen. Het was uitgerekend Vrij Nederland dat met een kort geding publicatie van het boek trachtte te voorkomen.
In 1953 zou Konrad Adenauer de Waffen-SS voorstellen als ‘hervorragende Soldaten, von den Sowjets am meisten gefürchtet’. Maar kort na de nederlaag werden de 900.000 man door het internationaal militair tribunaal in Neurenberg medeplichtig bevonden aan een misdadige organisatie. De aantallen Nederlanders die toetraden tot de Waffen-SS verschillen nogal, de schattingen lopen uiteen van 12.000 tot 60.000. Maar het lijkt geen boude bewering dat de SS meer jonge jongens trok dan de ondergrondse knokploegen. De Waffen-SS vormde de elitetroepen voor de Wehrmacht. In mijn weergave van enkele van deze interviews laat ik de aanhalingstekens weg, het is wel duidelijk wie er aan het woord is.
De eerste geïnterviewde had geen politieke motieven, wist niet wat nationaalsocialisme inhield, had alleen lagere school en kon geen zinvolle invulling aan zijn leven geven en daarom meldde hij zich in 1942 aan, aangespoord door een paar jongens die hij half en half kende. Hij zou alleen ingezet worden tegen de communisten. Toen de Hollandse SS’ers, die aan het front naar Radio Oranje luisterden, hoorden dat de geallieerden in Normandië waren geland, hebben ze hard gejuicht. Maar niets meegekregen van concentratiekampen of joden. Toch is dat bijna niet voor te stellen.
De tweede geïnterviewde ging met zijn oudere broer bij de SS maar een jongere broer koos voor het verzet terwijl zijn vader een communist of socialist was. Toen hij zich aanmeldde bij de SS brak hij met het ouderlijk huis. Na de oorlog is hem zijn Nederlanderschap afgenomen. Hij zat na de oorlog vier jaar geïnterneerd in Kamp Vught. Hij werd bewust fascistisch als reactie op de crisisjaren. Dat er in Drenthe zoveel NSB-ers waren, allemaal kleine zandboeren die geen droog brood bij elkaar verdienden. En er werden bergen voedsel doorgedraaid terwijl er zat mensen zonder eten zaten. Hij meldde zich in 1941 bij de SS, nadrukkelijk vanwege het nationaalsocialisme. Ook hem werd het Nederlanderschap ontnomen na de oorlog. Zijn vrouw kwam uit een rood nest maar had er geen moeite mee dat haar man een NSB-er was en dat is toch opmerkelijk, zij was lenig van geest. Deze SS-er vocht in 1944 ook bij Arnhem tegen de geallieerden. Had hij kennelijk totaal geen moeite mee. Ook deze man hoorde pas na de oorlog over het lot van de joden en dat lijkt toch echt ongeloofwaardig. Zelf was hij voor rassenscheiding maar geen antisemiet. Wel nog steeds nationaalsocialist.
De derde geïnterviewde vertelt prachtig over zijn jeugd, vader socialist en moeder hervormd, is ook altijd hervormd gebleven ook al paste dat absoluut niet bij de SS. Was al jong in politiek geïnteresseerd en hoorde op zijn vijftiende Hitler via de radiodistributie en was meteen verkocht. Ging vaker naar Duitsland, discussieerde met iedereen en meldde zich met zijn beste vriend (die een prachtig verhaal vertelde over een bijbeltje en Himmler) aan bij de SS. Het Befehl ist Befehl heeft hem wel parten gespeeld maar hij hield zichzelf voor dat hij zich vrijwillig had gemeld en dat je je nu eenmaal niet altijd zomaar aan partijdiscipline kon onttrekken. Hij wilde in dienst of bij de KNIL maar werd afgekeurd. Aanvankelijk zaten er ook joden in de NSB. Maar deze man meende toch ook dat de joden teveel macht hadden gekregen en dat zij zich doorgaans op een niet eerlijke manier hadden verrijkt. En de roaring twenties vind hij een ronduit decadente bedoening. Toen de Duitsers over entartete Kunst begonnen was hij het daar volledig mee eens. Hij was geen antisemiet maar vond wel dat de joden soms teveel invloed hadden gekregen en hij kende ook joden die Hitler gelijk gaven, die vonden dat de joden een te grote bek hadden gekregen. Tja… zou het echt? Zodra de oorlog uitbrak trok hij naar Duitsland om zich aan te melden bij de SS maar werd als een van de weinige vrijwilligers spijtoptant. Toen Goebbels in 1941 kenbaar maakte dat Duitsland met Rusland in oorlog was geraakt, meldde hij zich alsnog aan, voor twee jaar. En zonder de SS zou Duitsland de oorlog al veel eerder verloren hebben. Van die vergassingen hoorde hij pas na de oorlog maar het leek hem onwaarschijnlijk dat het om zulke grote aantallen ging. En trouwens, bij al die bombardementen door de geallieerden kwamen heel wat Duitsers om, dus waar hebben we het over? Maar wat er met de joden gebeurd is, vindt hij meer dan schandalig. Vechten in een oorlog is in zijn ogen alleen aan soldaten voorbehouden. Hij heeft respect voor verzetsstrijders en partizanen maar oorlog mag alleen uitgevochten worden door mannen in een uniform. En dat koningin Wilhelmina de benen nam naar Engeland vond hij een zeer onwaardige houding voor een hoogstaande dame. Ik kan daar weinig tegen in brengen. Na twee jaar kreeg hij zowaar zijn Entlassungspapiere. En kwam terug in Nederland uiteindelijk te werken bij de Sicherheitspolizei. Na de oorlog kocht hij voor hfl 400 zijn Nederlanderschap weer terug.
De vierde geïnterviewde is een boerenzoon met een nationalistische vader. Dertig procent van de boeren uit zijn dorp sloot zich aan bij de NSB. Als dertienjarige jongen raakte hij al enthousiast over Hitler. Hij was voorstander van rassenscheiding, apartheid ook voor joden. Ook hij meldt dat zich joden bij de NSB hadden aangesloten. Hij beschouwt zichzelf niet als een antisemiet. Toen hij in Litouwen aankwam waren de joden daar al door de Litouwers afgemaakt. Toen de oorlog uitbrak, koos hij intuïtief voor de Duitsers. Voor het Nederlandse leger werd hij afgekeurd. Ook een door hemzelf aangevraagde herkeuring werd afgewezen. Hij sloot zich aan bij de Nederlandse SS en later bij de Waffen-SS. In 1941 werd hij als een van honderd boeren naar het Oosten gestuurd om een Russisch boerenbedrijf te runnen. Dat liep aanvankelijk via de Heidemij maar dat werd al spoedig de Landeswirtschaftsgesellschaft Ostland GmbH. Pas in 1943 kwam hij voor de Waffen-SS te werken. Hij zag de oorlog vooral als een ideologische oorlog, gericht tegen de Russen. Merkwaardig genoeg had deze Waffen-SS-er geen bloedgroepteken onder zijn linkeroksel en dat was toch het teken waaraan je een SS-er kon herkennen. Aan het einde van de oorlog werd hij geïnterneerd tot oktober 1947 om later alsnog tot vijf jaar veroordeeld te worden. Hij is geen Holocaustontkenner maar betwijfelt wel dat er zes miljoen joden zouden zijn vermoord. Ook de gaskamers kan hij zich niet voorstellen. En hij verwijst naar Wladimir Jabotinsky die had opgeroepen om Duitsland te vernietigen, dus die joden hadden het er zelf naar gemaakt. Hij wijst van het bestaan van Auschwitz en van het virulente antisemitisme in Duitsland. Nee, zes miljoen, dat kan niet. Maar als het gebeurd is, dan is het een enorme misdaad. Wel heel erg jammer, al dat gedoe over die joden want het nationaalsocialisme moet hevig lijden onder zulke negatieve verhalen!
De zevende SS-er is in 1897 geboren als zoon van een Drentse keuterboer. Na een uitgebreide lagere school werkte hij een tijdje in Essen voor Krupp maar diende van 1916 tot 1919 als sergeant in het Nederlandse leger. Daarna terug naar Essen maar Duitsland bleek overgeleverd “aan communisten en alle mogelijk ander gespuis”. Hij meende dat de Tweede Wereldoorlog niet door Duitsland was ontstaan. Toen de NSB in 1931 werd opgericht, werd hij meteen lid. Hij vond Mussert een geweldige man, eerlijk vooral. En moedig. Vanaf 1933 zag hij het in Duitsland steeds beter gaan. Hij ging voor het nationaalsocialisme. En werd snel lid van de Waffen-SS. Hij was toen 43 jaar en zag de Tweede Wereldoorlog vooral als een politieke oorlog om het nationaalsocialisme tegen te houden. Hij kwam in Krakau terecht maar is daar nooit in het getto geweest. Van daaruit trok hij door naar het front bij Leningrad. Na de oorlog (hij zat zes jaar geïnterneerd) stak het hem vooral dat de NSB zich helemaal niet bekommerde om de teruggekeerde oorlogsinvaliden. Hij bleef een bewonderaar van Hitler, die volgens hem deze oorlog niet had gewild. Hem werd het Nederlanderschap ontnomen en was dat nou veel anders dan toen de Duitsers zeiden: een jood is geen Duitser? Ook in Drenthe en Groningen was men niet gek op joden. “Dat er veel joden werden vergast was niet zo fijn natuurlijk maar hoeveel Duitse vrouwen en kinderen kwamen niet om bij de bommentapijten van de geallieerden?” “Vergeet niet dat op het Joods Congres in Montreux in 1939 de oorlog werd verklaard aan iedere nationaalsocialist. Dat was dus gewoon een oorlogsverklaring aan Duitsland.” Joden werden niet uit beginsel opgepakt in Duitsland want hij had in 1943 nog joden in Berlijn gezien. Maar ook deze man had kunnen weten dat de Duitse joden inderdaad relatief lang ontzien werden. Van de vernietiging van joden heeft hij nooit geweten maar dat het er zes miljoen zouden zijn kan hij maar moeilijk geloven. Maar hoe zit het dan met die bommentapijten en hoe zit het met die atoombommen in Japan?
De laatste SS-er was een geslaagd internationaal zakenman, met een rijke vrouw getrouwd. Hij sloot zich in 1941 aan bij de Waffen-SS. Christelijk, anticommunistisch en nationalistisch opgevoed. Hij sloot zich al snel aan bij de NSB, in 1932. Kreeg al snel bewondering voor wat er in Duitsland gebeurde. Na de inval van de Duitsers in 1940 werden NSB-ers met de nek aangekeken, “terwijl de NSB toch een gewone politieke partij was.” Hij ging bij de SS omdat hij heilig geloofde in het nationaalsocialisme. De grootste oorzaak van onvrede in de wereld zit in de vermenging van de rassen. De zondeval uit de bijbel is in zijn ogen vooral rassenvermenging. Hij was er dus groot voorstander van rassen zuiver te houden maar een antisemiet is hij nooit geweest. Vooral in Duitsland zaten op sleutelposities joden en die hebben daar flink gebruik van gemaakt. Logisch dat de Duitsers daarop reageerden. Maar dat er zes miljoen joden zouden zijn gedood, is waanzin. En inderdaad, wij hebben dat allemaal nooit geweten! Het blijft natuurlijk een misdaad wat er in die kampen gebeurd is, maar de Waffen-SS heeft daar niets mee te maken, die werd alleen ingezet voor de buitenbewaking, niet voor de binnenbewaking. Hij koos voor een dienstverband op basis van Kriegsdauer. Voelde hij zich aanvankelijk nog christen, hij kwam steeds meer tot de slotsom dat er het nodige aan dit geloof mankeerde. Al dat verzet in Nederland, gewoon onzinnig en belachelijk want het lokte alleen maar represailles uit. Niet fraai misschien maar moesten de Duitsers anders? En denkt u soms dat het Nederlands leger in Indië nooit represailles nam?
Deze geportretteerden waren geen slechteriken, ze maakten zonder uitzondering weloverwogen keuzes en waren daarin ook consequent. De een wat meer dan de ander, maar hun keuzes waren goed doordacht en ze hebben allemaal goed nagedacht over de morele implicaties van hun keuzes. Zij meldden zich op basis van grotendeels politieke argumenten, voortvloeiend uit de vraag waar het heen moet met onze samenleving, aan bij de SS. Niet om tegen het vaderland te vechten maar vooral om te strijden tegen het communistisch gevaar. Hun primaire loyaliteit lag dus niet bij het vaderland en dan begeef je je op een lastig begaanbaar pad, zeker wanneer er een oorlog uitbreekt. Wat ook opvalt is dat de hier geportretteerde SS’ers na de oorlog niet tot andere opvattingen zijn gekomen, niet op hun schreden zijn teruggekeerd. Ze hechten eraan trouw te blijven aan hun vroegere overtuigingen en principes. Ik vind dat voor hen pleiten, hoezeer ik het ook oneens ben met hun opvattingen.
Ik vind dit een razend interessant boek, buitengewoon nuttig bovendien. In het ruwe plaatje zijn we blijven steken bij kaalscheren, pek en veren. Maar Armando en Sleutelaar laten zien dat zo’n snelle veroordeling niet op zijn plaats is, nuancering vereist. Zij die veronderstellen aan de goede kant van de geschiedenis te staan hebben niet automatisch het gelijk aan hun zijde. Laten we eerlijk zijn, juist in deze dagen zien we de glans van de democratie afbladderen, er is steeds minder animo voor. Met een zekere lenigheid van geest zou je kunnen beweren dat onze SS’ers alsnog hun gelijk kunnen opeisen: misschien vergis ik mij, maar het heeft er toch alleszins weg van dat het draagvlak voor autoritair leiderschap zienderogen toeneemt. Wereldwijd. Ik had geen enkel beeld van Nederlanders die destijds voor de SS kozen. Dit boek van Armando en Sleutelaar voorziet in een leemte. Literair valt er niets te genieten, de door de geïnterviewden gegeven antwoorden worden zoveel mogelijk in hun spreektaal weergegeven, inclusief alle herhalingen. Maar die verhalen zelf zijn buitengewoon informatief. Deze SS’ers namen een besluit, niet tegen hun vaderland maar voor de rol van Duitsland in een naoorlogs Europa en voor een ideologie die zij voor de juiste hielden, het nationaalsocialisme. De rassentheorieën die zij aanhingen waren niet uniek, ook al speelde de onderbuik daar een grotere rol dan de werkelijkheid rechtvaardigde. Ook in hun kijk op joden en het antisemitisme verschilden zij volgens mij niet van de meeste Nederlanders. Ook de gewone Nederlanders ondernamen teleurstellend weinig om de in de verdrukking geraakte joden te helpen. Natuurlijk waren er Nederlanders die joden hielpen onderduiken maar zij vertegenwoordigden bepaald niet de meerderheid van de bevolking. Het niet kunnen geloven dat er zes miljoen joden werden vergast, het wegkijken van de concentratiekampen, het “wij hebben het niet geweten” dat alles was niet typisch SS, dat zeiden de meeste Nederlanders. Duitsers ook trouwens.
Het zij nog maar eens opgemerkt: voor een volledige geschiedschrijving is het goed dat Armando en Sleutelaar dit boek publiceerden. Onmisbaar voor wie geïnteresseerd is in deze beklagenswaardige periode van onze geschiedenis.
Recensie door Enno Nuy
Armando & Hans Sleutelaar, De SS’ers, De Bezige Bij, 2012, 464 pagina’s
