Himmlers hersens heten Heydrich - Laurent Binet
De Amerikaanse schrijver Jonathan Littell die in het Frans schrijft, won in 2006 de prestigieuze Prix Goncourt met zijn magistrale roman Les bienveillantes, in het Nederlands verschenen onder de titel De welwillenden. Zijn verhaal over de SS-officier Maximilien Aue die van dichtbij de nazistische moordmachine aan het werk ziet, maakte door zijn historische precisie en literaire vertelkracht een bijzondere indruk. Het boek zorgde ook voor heel wat discussies omdat het voortdurend balanceerde op de grens tussen fictie en historische realiteit. In elk geval gaf Littell met Les bienveillantes een indringend, fascinerend en in sterke mate ook objectief beeld van de vreselijke gruweldaden die zich aan en achter het oostelijk front hebben voorgedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onlangs verscheen opnieuw een dergelijk boek, opnieuw over een gebeurtenis onder het nazisme, en opnieuw werd het internationaal bejubeld en geprezen. In zijn eerste roman, HhhH of Himmlers hersens heten Heyndrich, beschrijft Laurent Binet, een Franse auteur en docent aan de Universiteit van Seine-Saint-Denis, de moord op nazikopstuk Reinhard Heydrich, de rechterhand van Heinrich Himmler. Hij won er terecht de prestigieuze Prix Goncourt du Premier Roman 2010 mee.
Net zoals Littell vermengt Binet een waar gebeurd verhaal met een aantal eigen hypotheses, maar gaat daar bijna wetenschappelijk in te werk. Zo volgt de auteur in zijn verhaal heel strak de historische realiteit aan de hand van historisch bewijsmateriaal over de opdracht tot de moord door de Tsjecho-Slowaakse president in ballingschap Edvard Beneš in Londen, de praktische voorbereidingen op de aanslag, de aanslag zelf door de twee jonge verzetsstrijders Jozef Gabik en Jan Kubia, de doodstrijd van Heydrich, het bericht van zijn overlijden en de daaropvolgende razernij en wraaknemingen door de nazi’s en tenslotte het verraad door een landgenoot waardoor de twee helden uiteindelijk al vechtend ten onder gingen. Alleen als Binet geen enkel aanknopingspunt heeft, schuift hij een hypothese over de gebeurtenissen naar voren om zo een brug te vormen naar het volgende historische feit. Op die manier legt hij bijzonder gedetailleerd de motivatie en de omstandigheden uit van de protagonisten die in de maalstroom van de grote oorlog een schijnbaar kleine verzetsdaad hebben gesteld, maar waarvan de enorme gevolgen pas later duidelijk werden.
Binet beschrijft hoe de jonge Reinhard Heydrich omwille van zijn schelle stem gepest werd, hoe hij net als Hitler compleet ontgoocheld geraakt door de nederlaag van Duitsland in 1918, en zich aansloot bij een Freikorps om er te knokken tegen alles wat links van extreemrechts staat. Later werd hij door Himmler aangenomen om de spionagedienst van de SS op te richten, de beruchte Sicherheitsdienst die dossiers aanlegde van politieke tegenstanders maar ook van eigen mensen. Op die manier kreeg Heydrich al snel een enorme macht binnen het nazi-regime waar hij trouwens gretig gebruik en misbruik van maakte om zijn eigen positie te versterken. Door zijn indrukwekkende gestalte, fijne gelaatstrekken en blond haar werd hij ook snel aangeduid als het ‘arische ideaal’ van het Derde Rijk. Paradoxaal genoeg werd hij ervan verdacht een joodse voorouder te hebben, maar de hoge naziofficier slaagde erin om zich hiervan te laten vrijspreken. Volgens Binet is het wel een van de redenen van zijn onvoorstelbare jodenhaat die hij later zou demonstreren, een hypothese die aannemelijk lijkt.
In elk geval was Heydrich bijzonder loyaal tegenover Hitler en Himmler en zorgde hij er tijdens de Nacht van de Lange Messen voor om niet alleen SA-topman Röhm te liquideren, maar ook een aantal andere lastposten waaronder Gregor Strasser die hem indirect had beschuldigd van zijn joods-zijn. Naarmate de macht van Hitler en Himmler groeide, groeide ook die van Heydrich. Na de Anschluss van Oostenrijk in maart 1938 liet die laatste zijn oog vallen op een nijvere medewerker die als zionisme-expert in Berlijn verantwoordelijk is voor Joodse aangelegenheden, Adolf Eichmann die dan zijn ‘organisatietalent’ bewees in Oostenrijk. Hier ligt de kern van wat later de grootste moordmachine in de geschiedenis zou worden. Maar voor de oorlog uitbrak, slaagde Hitler erin om zonder slag of stoot eerst Sudetenland en later in 1939 geheel Tsjechië in te palmen, mede door het verraad van Frankrijk en Engeland tijdens de beruchte conferentie in München. Achter de schermen was Heydrich intussen bezig met wat Binet ‘zijn meest duivelse schepping’ noemt, de vorming van de Einsatzgruppen die achter het front in het Oosten miljoenen Joden, Russen en andere ongewenste elementen standrechtelijk zouden afmaken. Heydrich stond dus aan het hoofd van de Endlösung.
In september 1941 werd Heydrich bevorderd tot Obergruppenführer en later Reichsprotektor van Bohemen en Moravië waaruit hij de bijna negentigduizend Joden die er woonden door Eichmann liet deporteren via Theresienstadt, vlakbij Praag dat werd omgebouwd tot een ‘modelconcentratiekamp’ dat door het Rode Kruis als een ‘menselijke gevangenis’ werd genoemd. De realiteit was dat tienduizenden Joden en andere vermeende tegenstanders van het nazisme hier tijdelijk verbleven en later werden doorgestuurd naar een van de vernietigingskampen. Maar dat was niet de echte aanleiding tot de moordaanslag op Heydrich. De Tsjecho-Slowaakse president in ballingschap had een ‘succes’ nodig om zich internationaal te doen gelden en het verzet in zijn land van herkomst aan te wakkeren. Juist daarom koos hij als doelwit voor de hoogste nazi-leider in rang. Wat volgt is een spannend feitenrelaas waarin de beide daders zich minutieus voorbereiden op de spectaculaire moord. Ze schreven hun testament in Londen, in de wetenschap dat ze hun daad niet zouden overleven. Binet maakt er gebruik van om hun aspiraties en twijfels te verwoorden, en tegelijk de ontwikkelingen in nazi-Duitsland tot in detail te beschrijven. Want Heydrich leidde de Wannsee-conferentie die zowat officieel wordt beschouwd als het startsein voor de Holocaust, alhoewel die op dat moment al bezig was. Elf miljoen Joden moest men vermoorden. Men zou er meer dan de helft van ombrengen.
Binet legt aan de hand van allerlei documenten en getuigenissen uit hoe de nazi’s uiteindelijk gekomen zijn tot de bouw en het gebruik van vernietigingskampen. Onder meer omdat het doodschieten van duizenden Joodse mannen, vrouwen en kinderen psychologisch veel te belastend was. Zo werden ze in vrachtwagens gestopt waarbij men de uitlaatgassen in de laadruimte liet vloeien om de Joden te doden. Later ging het om gebouwen waarin de Joden met meer dan duizend tegelijk konden worden vergast. Parallel beschrijft de auteur de voorbereidingen van de moord op Heydrich die de hoogste vertegenwoordiger was van de nazi’s in Praag. Ze bestuderen zijn dagelijkse gewoontes en slaan uiteindelijk toe. De aanslag verliep vol tegenslagen, maar toch weten ze Heydrich dodelijk te treffen. Binet beschrijft hoe meer dan 20.000 mensen worden ingezet om de daders te vinden. Het relaas neemt de lezer mee in een van de meest prangende scènes van een perfecte thriller, alleen gaat het hier om de realiteit. Door een afschuwelijk toeval denken de Duitsers dat er luchtmachtpiloten zijn geland in het dorp Lidice. Terwijl Heydrich nog vecht voor zijn leven, wordt het dorp met de grond gelijk gemaakt en alle inwoners vermoord. ‘Met Lidice valt het masker van nazi-Duitsland ten overstaan van de hele wereld’, zo schrijft Binet, die besluit dat op dat ogenblik de propagandaoorlog door de nazi’s onherroepelijk verloren is.
Wat volgt is het scenario van een goedkope film, maar helaas realiteit. De daders werden verraden door een landgenoot die uit is op een financiële beloning. Gabik en Kubia zaten in de val maar verdedigde zich als leeuwen. Ze konden nog tal van SS-ers doden, en pleegden uiteindelijk zelfmoord om niet in de handen te vallen van de vijand. Duizenden onschuldige mensen kwamen om door de aanslag, maar toch had hun actie een onvoorstelbare impact. Hitler zelf beval de SS in bloed door Bohemen te waden’ om de moordenaars te vinden en duizenden onschuldige burgers in het stadje Lidice werden daarom opgepakt en geëxecuteerd. De nazipropaganda berichtte uitvoerig over deze wraakneming, iets wat zich later tegen het Hitler-regime zelf keerde. Zo schreven Engelsen en Amerikanen de naam Lidice op de bommen die ze op de Duitse steden dropten en Russen deden hetzelfde op de geschutskoepels van hun T34-tanks. Op dat ogenblik verloren de Duitsers en hun propagandisten hun laatste greintje geloofwaardigheid in de internationale gemeenschap.
Binet verhaalt het allemaal op een onderkoelde toon, alsof hij in Neurenberg staat als verslaggever van de gruwelijkheden die zich in die periode in Tsjechië hebben voorgedaan. Tegelijk biedt hij een goed inzicht hoe de moordmachine van de nazi’s langzaam maar zeker op gang kwam en welke belangrijke rol Heydrich (en ook Eichmann) daarin speelde. Naar verluidt was Hitler razend toen hij vernam dat zijn trouwe medestander vermoord was, maar ook dat Heydrich te onvoorzichtig was geweest door zonder bewakers op pad te gaan. Het toont nogmaals aan dat Hitler een obsessionele drang had om alle Joden in de door hem bezette gebieden te liquideren, iets wat de medewerkers van Heydrich ook in belangrijke mate gedaan hebben. Als ‘eerbetoon’ aan Heydrich voerden de nazi’s later de Aktion Reinhard waarbij meer dat twee miljoen Joden werden vernietigd en de Holocaust zijn volle omvang kreeg.
Laurent Binet, Himmlers hersens heten Heyndrich, Meulenhoff, 2010
Recensie door Dirk Verhofstadt
